آشنایی با لیزینگ

عبدالرحمان عدل

مشاور مدیرعامل لیزینگ صنعت و معدن 

 

امروزه گسترش صنعت لیزینگ (Leasing) به عنوان ضرورتی فراگیر در جهان بر کسی پوشیده نیست. نقش عملیات لیزینگ در چرخه اقتصادی کشورها و اثرات مثبت و اجتناب‏ناپذیری که در ایجاد تعادل در عرضه و تقاضا و سرانجام توازن منطقی در موازنه پرداخت‏های جوامع صنعتی و رو به توسعه به جای گذاشته، موجب شده است که این شیوه اعتباری، امروز با تکیه بر تخصص‏ها و ویژگی‏های نوین اجرایی بتواند موقعیت خود را به عنوان یکی از مهمترین سازوکارهای تامین اعتبار در سطح اقتصاد داخلی و بین‏المللی تثبیت کند. براین اساس، بخش عظیمی از عملیات مالی/تسهیلاتی و سرمایه‏گذاری و تامین اعتبار در جهان با استفاده از روش‏های نوین لیزینگ انجام می‏پذیرد؛ به طوری که مطابق بررسی‏های موسسات مطالعاتی اقتصادی معتبر جهان، روش تامین اعتبارات از طریق لیزینگ در بین مکانیزم‏های گوناگون اعتباری، بعد از وام‏های مستقیم بانکی در مرتبه دوم قرار گرفته است.

 

سابقه و اهمیت لیزینگ در جهان

لیزینگ سنتی از سابقه‏ای چندهزارساله برخوردار است اما تا اوایل دهه 1950 که به صورت رسمی و مدون در امریکا فعالیت خود را آغاز کرد، دوران بسیار طولانی و کندی را پشت سر گذاشت. به رغم آغاز فعالیت اصولی این صنعت از اوایل دهه 1950، لیزینگ تا اواسط دهه 1960 رشد و گسترش قابل ملاحظه‏ای را تجربه نکرد اما از این تاریخ به بعد و تاکنون، دنیا شاهد رشد فزاینده و شایان توجه آن بوده؛ به طوری که نه تنها در کشورهای صنعتی و پیشرفته بلکه در بسیاری از کشورهای جهان سوم و در حال توسعه نیز رسوخ یافته است. رشد صنعت لیزینگ در جهان به گونه‏ای است که بخش عمده‏ای از دارایی‏های سازمان‏ها و موسسات اقتصادی اعم از انتفاعی و غیرانتفاعی با بهره‏گیری از روش‏های لیزینگ تامین می‏شود.

گسترش صنعت لیزینگ در تمامی زمینه‏ها صورت پذیرفته است؛ از خرید لوازم و وسایل کوچک منزل گرفته تا تامین مالی هواپیماهای غول پیکر و کشتی‏های اقیانوس پیما و نیز سرمایه‏گذاری در تاسیسات شرکت‏ها و کارخانه‏های تولیدی و ماهواره‏های پیشرفته که این موضوع گویای اهمیت بارز و تردیدناپذیر صنعت لیزینگ در گستره مبادلات مالی و اقتصادی جهان امروز است.

 

سابقه لیزینگ در ایران

اولین هسته تشکیلاتی صنعت لیزینگ در ایران با تاسیس دو شرکت لیزینگ ایران در سال 1354 و شرکت لیزینگ صنعت و معدن (با نام آریا لیزینگ که در سال 1361 به شرکت «پی خرید» و سپس در سال 1381 به «لیزینگ صنعت و معدن» تغییر نام یافت) در سال 1356 شکل گرفت که به ترتیب تحت مدیریت بانک‏های تجارت و صنعت و معدن فعالیت می‏کنند. فعالیت هر دو شرکت به تبع مشارکت موسسه Sliball International وابسته به بانک کردی لیونه و بانک Societe General فرانسه با اتکا بر دانش مدیریت و تجربه فرانسویان در ایران آغاز شد اما به دلیل عدم توسعه فرهنگ و بسترسازی برای صنعت لیزینگ در کشور و نیز تحولات ساختار اقتصادی کشور ناشی از پیروزی انقلاب، تا اوایل سال 1380 رشد و توسعه بسیار کندی داشته است. در طول 28 سال سابقه فعالیت لیزینگ و از بدو تاسیس اولین هسته آن، تنها یک شرکت توسط بخش خصوصی در سال 1370 تاسیس شد که فعالیت عملی خود را در سال 1373 آغاز کرد اما از اوایل سال 1380 تاکنون شمار شرکت‏های لیزینگ به بیش از 95 موسسه افزایش یافته است که این موضوع نشانگر توجه به اهمیت و ضرورت صنعت لیزینگ در بین موسسات اقتصادی کشور است.

 

تعریف و تشریح عملیات لیزینگ

کلمه لیزینگ همانند بانک معنی خاصی را دربرمی‏گیرد و در فارسی با کلمه اجاره‏دهی و اجاره‏داری مترادف است اما بهترین معنی آن که با کلمه لیزینگ همخوانی بیشتری دارد، «اجاره اعتباری» است. لیزینگ از لحاظ اجرایی عبارت است از یک رشته فعالیت اعتباری کاملاً تخصصی مبتنی بر روش اجاره که در آن، نوعی قرارداد با توافق میان دونفر یا بیشتر اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی به منظور بهره‏برداری از عین یا منفعت کالای سرمایه‏ای یا مصرفی با دوام که از قابلیت اجاره برخوردار باشد، منعقد می‏شود. بنابراین روش (Leasing) یادشده مجموعه‏ای از مبادلات اقتصادی مشتمل بر خرید، اجاره و در نهایت فروش (تملیک) را دربرمی‏گیرد. به عبارت دیگر، قرارداد یادشده بین شرکت لیزینگ به عنوان مالک یا موجر (Lessor) و متقاضی یا استفاده‏کننده از تسهیلات به عنوان مستاجر (Lessee) منعقد می‏شود. براساس این قرارداد، موجر کالای موردنظر و نیاز مستاجر را (مورد اجاره) با استفاده از منابع مالی خود از فروشنده ویا تولیدکننده تامین می‏کند و با قبول این که در صورت حصول و انجام کلیه تعهدات مندرج در قرارداد، مستاجر اختیار دارد مالکیت مورد اجاره را به نام خود از موجر تقاضا کند، مورد اجاره را برای مدت تعیین شده در قرارداد (مدت بازپرداخت تسهیلات) به صورت اجاره در اختیار مستاجر قرار می‏دهد. مستاجر مخیر است در پایان مدت قرارداد و پس از تسویه، مورد اجاره را تملک یا به موجر مسترد کند. در صورتی که مستاجر در پایان مدت قرارداد خواستار تملک مورد اجاره باشد باید مبلغی را که در ابتدای دوره با توجه به استهلاک و عمر مفید مورد اجاره به عنوان قیمت فروش یا باقیمانده یا ارزش اسقاطی (Residual Value) مورد اجاره تعیین شده است، به موجر پرداخت کند. شایان توجه است که بیشتر شرکت‏های لیزینگ در ایران ارزش اسقاطی یا باقیمانده را در محاسبات موردتوجه قرار نمی‏دهند و برابر صفر فرض می‏کنند.

 

انواع روش‏های لیزینگ

به دلیل گستردگی دامنه صنعت لیزینگ در جهان و نوآوری‏ها و تکنیک‏های عملیاتی گوناگون، این صنعت در زمینه‏های مختلف کاربرد یافته است. عملیات لیزینگ به انواع گوناگونی طبقه‏بندی شده است که در اینجا به طور خلاصه با روش‏هایی که بیشتر جنبه کاربردی دارد، اشاره می‏شود:

 

1- لیزینگ عملیاتی (Operating Lease)

لیزینگ عملیاتی، قدیمی‏ترین و ساده‏ترین نوع و روش عملیات لیزینگ است که براساس آن، قرارداد با مستاجر (متقاضی) صرفاً به قصد بهره‏برداری و برخورداری از حق انتفاع کالا (مورد اجاره) منعقد می‏شود و در پایان مدت قرارداد، مورد اجاره عیناً به موجر مسترد می‏شود. در این نوع لیزینگ معمولاً 100% بهای مورد اجاره توسط موجر تامین می‏شود.

 

2- لیزینگ سرمایه‏ای (Financial or Capital Lease)

لیزینگ سرمایه‏ای یا اجاره اعتباری که با عقد اجاره به شرط تملیک مندرج در قانون عملیات بانکی بدون ربا مشابهت کامل دارد و تنها تفاوت آن، شرط اختیار خرید در لیزینگ سرمایه‏ای یا اجاره اعتباری است، در نوع خود یکی از پیشرفته‏ترین شیوه‏های لیزینگ در جهان محسوب می‏شود که امروزه به دلیل ماهیت آن از لحاظ پیش‏بینی امکان تملیک مورد اجاره توسط مستاجر (متقاضی)، گستره وسیعی از مبادلات اعتباری را دربرگرفته است. این نوع لیزینگ انواع مختلفی دارد:

1-2- روش لیزینگ یا اجاره اعتباری کمک فروش (Sales-AidLease)

در این روش، براساس تفاهم بین شرکت تولیدکننده و شرکت لیزینگ (موجر)، تولیدکننده تمایل و موافقت خود را برای واگذاری بخشی از کالاهای تولیدی خود به صورت نقد واقساط اعلام و عرضه می‏کند و از این طریق چرخه تولیدش را بهبود می‏بخشد و میزان فروش خود را افزایش می‏دهد. شرکت لیزینگ نیز تولیدات مورد توافق را در چارچوب قراردادهای اجاره اعتباری به متقاضیان واگذار می‏کند. امروزه استفاده از این شیوه در کشورهای پیشرفته جهان از گستردگی قابل توجهی برخوردار است و با بهره‏گیری از آن، تولیدکنندگان به موفقیت‏های چشمگیری در بازاریابی و افزایش فروش محصولات تولیدی خود دست یافته‏اند.

2-2- روش لیزینگ اهرمی یا اجاره اعتباری سه جانبه (Leveraged Lease)

در این روش که اساساً برای اجاره کالاهایی با قیمت بسیار بالا همانند کشتی‏ها، هواپیماها، ماهواره‏ها، تاسیسات عظیم نفتی و... به کار گرفته می‏شود، شرکت لیزینگ با استفاده از تسهیلات بانکی یا موسسات مختلف مالی دیگر، منابع لازم برای اجاره اهرمی را تامین می‏کند و از سوی دیگر، با استفاده از منابع یادشده اقلام مورد تقاضا را در چارچوب قراردادهای مخصوصی به متقاضیان واگذار می‏کند. این شیوه از عملیات لیزینگ باید به صورت مبادله سه جانبه باشد.

3-2- روش لیزینگ خرید و اجاره مجدد (Purchase and Lease Back)

براساس این روش، متقاضی به منظور تامین نقدینگی موردنیاز، ماشین‏آلات یا تجهیزات متعلق به خود را به شرکت لیزینگ می‏فروشد و دوباره همان کالا در قالب قرارداد اجاره اعتباری به متقاضی واگذار می‏شود. به این ترتیب ضمن تامین نقدینگی موردنیاز متقاضی، در پایان قرارداد دوباره مالکیت مورد اجاره به فروشنده آن تعلق خواهد یافت.

4-2- روش لیزینگ برون مرزی (Cross Border Lease)

این روش که در آن، اجاره‏دهنده (موجر) و اجاره کننده (مستاجر) مقیم دو کشور مختلف هستند، معمولاً بخش عمده‏ای از جریان انتقال کالاهای سرمایه‏ای از کشورهای صنعتی به کشورهای در حال توسعه را پوشش می‏دهد. ضرورت این شیوه از لیزینگ ایجاب می‏کند که موجر به منظور پوشش ریسک‏های احتمالی، پیش‏بینی‏های لازم را از ابعاد گوناگون (ناشی از بروز تحولات سیاسی/اجتماعی، اقتصادی و غیره که ممکن است بر نحوه نقل و انتقال هزینه‏های مالی حاصل از عملیات اجاره و نیز مسائل و مقررات ارزی و سایر موارد، تاثیر منفی بگذارد) به عمل آورد.

 

ویژگی‏های صنعت لیزینگ

صنعت لیزینگ از ویژگی‏هایی مختص به خود برخوردار است که عمده‏ترین آنها به شرح زیر است:

1- تخصص

ضرورت دانش فنی و تخصص در این رشته از عملیات اعتباری نسبت به عملکرد سایر موسسات اعتباری محسوس و درخور توجه است زیرا موضوع مالکیت، اجاره و استرداد مورد اجاره در صورت عدم ایفای تعهدات از سوی مستاجر و فروش یا اجاره مجدد آن به مستاجر جدید، همچنین روش خرید و اجاره مجدد، اجاره اعتباری برون مرزی و لیزینگ به روش اهرمی، روش‏های پیچیده‏ای هستند که یک شرکت لیزینگ با تکیه بر تجارب و تخصص‏های خود از عهده آنها برمی‏آید. به علاوه روش اجاره عملیاتی نیز مستلزم آشنایی با روش‏های علمی و محاسباتی خاص است که از عهده شرکت‏های لیزینگ برمی‏آید. در این زمینه می‏توان ادعا کرد که شرکت‏های لیزینگ می‏توانند به درستی به عنوان بازوی اجرایی بانک‏ها، موسسات مالی و ارگان‏های اقتصادی دارای سرمایه، عمل کنند.

 

2- سرعت عمل

یکی از ویژگی‏های صنعت لیزینگ علاوه بر ضرورت صحت عملیات و دانش فنی آن، سرعت عمل در اتخاذ تصمیم براساس تحقیق و بررسی جوانب امر مبتنی بر شناخت لازم و کافی درباره رشته موردنظر است؛ به گونه‏ای که ضمن لحاظ کردن حداقل ریسک ممکن، پاسخگویی به درخواست متقاضیان را در حداقل زمان، میسر کند. این ویژگی در اغلب موارد به رغم شرایط نسبتاً دشوارتر شرکت‏های لیزینگ به ویژه از نظر نرخ سود و مزان بازپرداخت اقساط و فراهم نبودن شرایط دوران مشارکت، موجب جلب و جذب متقاضیان شده است.

 

3- تمرکز فعالیت

شرکت‏های لیزینگ به دلیل ماهیت فعالیت خود و در صورت دراختیار داشتن نیروهای متخصص و کارآمد، به سازمان گسترده و پیچیده‏ای نیاز ندارند و امکان تمرکز کردن کلیه واحدهای سازمان در یک محل وجود دارد بنابراین به تبع امکان دستیابی به نتیجه سریع‏تر، متقاضیان از این گونه شرکت‏ها استقبال بیشتری خواهند کرد.

4- انعطاف‏پذیری

یکی از ویژگی‏های دیگر عملیات لیزینگ، انعطاف‏پذیری آن است؛ به طوری که براساس مکانیزم‏های خاص خود و در زمینه قراردادهای متنوع می‏تواند خود را با شرایط متقاضی مطابقت دهد. این خصوصیت در مورد پرداخت اقساط، تعدیل مرحله‏ای قرارداد و تسویه زودتر از موعد و جایگزینی مستاجر قابل ذکر و بررسی است.

 

5- محدودیت‏های اعتباری

شرکت‏های لیزینگ به تبع عدم پیروی از مصوبات شورای عالی بانک‏ها و با عنایت به پوشش قابل قبول ریسک‏های احتمالی، می‏توانند درخواست متقاضیان را از لحاظ میزان اعتبار موردنظر به نحو مطلوبی پاسخ دهند.

 

6- جلوگیری از صوری بودن عملیات اعتباری

عملیات لیزینگ و نحوه عقد قرارداد و تملک شرکت‏های لیزینگ بر موارد اجاره و نیز تحویل و تحول عینی و واقعی موارد اجاره از بروز هرگونه سوء استفاده احتمالی و صوری بودن عملیات اعتباری جلوگیری می‏کند.

 

مزایای عملیات لیزینگ

معدودی از مزایای عملیات لیزینگ به شرح ذیل است.

 

1- غیرربوی بودن

در روش اجاره اعتباری (لیزینگ) موضوع بهره مطرح نیست و موجر برای تجهیزات و یا دستگاه‏ها و ماشین‏آلاتی که اجاره می‏دهد، اجاره بهای عادلانه‏ای را تعیین می‏کند و اقساط اجاره از دو جز تشکیل می‏شود: جزء اول آن، بخشی از قیمت تمام شده مورد اجاره و جزء دوم، درصدی بابت هزینه‏های اجرایی و سود عادلانه شرکت موجر است.

 

2- غیروثیقه‏ای بودن

از آنجا که شرکت لیزینگ در طول مدت اجاره مالک تجهیزات و دستگاه‏ها باقی می‏ماند، در شرایط معمول از مستاجر وثیقه‏ای مطالبه نمی‏کند، مگر در موارد خاص، به این ترتیب دارایی‏های مستاجر به عنوان وثیقه برای اخذ تسهیلات مالی/بانکی آزاد باقی خواهد ماند. بنابراین در مواردی که مستاجر وثیقه باارزشی نداشته باشد، از دریافت تسهیلات به صورت اجاره و در قالب روش‏های لیزینگ محروم نمی‏شود.

 

3- آزاد کردن منابع مالی مستاجر

استفاده از روش اجاره اعتباری (لیزینگ) منابع مالی مستاجر را برای تامین هزینه‏های جاری و یا هزینه‏های سرمایه‏ای آزاد می‏گذارد و به این ترتیب با مشخص بودن مبلغ مال‏الاجاره، امکان پیش‏بینی دقیق‏تر گردش نقدینگی برای مستاجر فراهم می‏شود.

 

4- امکان تملک تجهیزات و دستگاه‏ها

در بعضی از روش‏های لیزینگ (اجاره اعتباری) مستاجر می‏تواند در پایان مدت قرارداد با پرداخت مبلغ کمی که در تاریخ عقد قرارداد تعیین شده است (Residual Value) تجهیزات یا دستگاه‏های مورد اجاره را به مالکیت خود درآورد. در مواردی که مستاجر به دلایلی از جمله از رده خارج شدن تجهیزات و دستگاه‏ها یا عدم نیاز به ادامه استفاده از آنها و غیره، به تملک تجهیزات و دستگاه‏ها تمایلی نداشته باشد، می‏تواند از این حق استفاده نکند و مورد اجاره را به موجر عودت دهد.

 

5- ایجاد اشتغال

لیزینگ یکی از روش‏های بسیار موثر در ایجاد اشتغال محسوب می‏شود زیرا می‏تواند شرایط لازم کار را برای متخصصان یا افرادی که توانایی کار دارند اما فاقد امکانات و تجهیزات لازم هستند، فراهم کند. همچنین یاری رساندن به شرکت‏های تولیدی از طریق کمک فروش و افزایش تولیدات و روان کردن چرخه تولید آنان، به ایجاد اشتغال و حفظ آن کمک شایانی خواهد کرد.

 

6- ضدتورمی بودن 

روش لیزینگ به دلیل عدم تزریق مستقیم منابع مالی به بازار و پیشگیری و بازدارندگی از ورود مستقیم منابعی که به صورت تسهیلات واگذار می‏شود به بازار بورس، دارای خاصیت ضدتورمی است. از یک سو، (به ویژه در روش لیزینگ کمک فروش) به یاری چرخه تولید و افزایش حجم آن می‏آید و در نتیجه سطح تولید داخلی را بالا می‏برد و از سوی دیگر، از طریق واگذاری تسهیلات برای خرید محصولات تولیدی و ایجاد اشتغال و افزایش عرضه محصولات موردنیاز جامعه، ضمن بالابردن میزان تولید ناخالص داخلی، به عنوان اهرمی ضدتورمی عمل می‏کند.

 

7- جایگزینی

در روش لیزینگ، امکان جایگزینی دستگاه‏ها، ماشین‏آلات و وسایل نقلیه به منظور هماهنگ شدن با صنعت و تکنولوژی روز و همچنین نیاز و ضرورت بنگاه‏های اقتصادی برای متقاضیان فراهم می‏شود.