شرکت‏های فراملیتی و بین‏المللی شدن تحقیق و تفحص

(چکیده گزارش سرمایه‏گذاری جهانی سال 2005)

 

مرکز مطالعات و برنامه‏ریزی استراتژیک سایپا

حسین علی مومنی 

momeni@saipacorp.com

 

 

 

گزارش سرمایه‏گذاری جهانی (World Investment Report) در خصوص تجارت و توسعه مشتمل بر 366 صفحه است که در کنفرانس سازمان ملل در نیویورک و جنوا در سال 2005 ارائه شده است.

سرفصل‏های اساسی این گزارش به شرح ذیل است:

• روندها و چشم‏اندازهای جهانی و منطقه‏ای سرمایه‏گذاری مستقیم خارجی (FDI)
• سیاست‏های ملی و بین‏المللی مرتبط با سرمایه‏گذاری مستقیم خارجی و شرکت‏های فراملیتی (TNC)
• تصویر جهانی قابلیت‏های کشورها در زمینه تحقیق و توسعه (R&D)
• رشد FDI و شبکه‏های TNC در  زمینه تحقیق و توسعه و ظهور کشورهای در حال توسعه به عنوان پایگاه‏های FDI برای  زمینه تحقیق و توسعه
• ملاحظات FDI در  زمینه تحقیق و توسعه برای کشورهای در حال توسعه
• مسائل کلیدی در سیاست‏های ملی و بین‏المللی مرتبط با سرمایه‏گذاری مستقیم خارجی و شرکت‏های فراملیتی

 

بخش اول این گزارش به طور عمده به سرمایه‏گذاری مستقیم خارجی می‏پردازد:

• روندهای اخیر جهانی و منطقه‏ای در FDI و تولید بین‏المللی توسط TNCs
• جریان کلی FDI  در جهان در سال 2004 (این جریان روند رو به رشدی داشته اما جریان سرمایه‏گذاری خارجی رو به داخل در کشورهای توسعه یافته، نزولی بوده است.)
• فرایند FDI در مناطق جهان (مناطق در حال توسعه، فرایند FDI را رهبری می‏کنند.)
• روندها و الگوهای متفاوت میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه مرتبط با تامین منابع مالی برای FDI (سرمایه‏گذاری در سهام، سرمایه‏گذاری مجدد ناشی از درآمد، وام‏های میان شرکتی) و همچنین روش‏های سرمایه‏گذاری (ادغام، تملک و FDI زمینه‏های بکر و جدید)

 

بخش دوم این گزارش به طور عمده به شرکت‏های فراملیتی و بین‏المللی شدن تحقیق و توسعه می‏پردازد:

·         ارزیابی دلایل موج اخیر بین‏المللی شدن تحقیق و توسعه توسط شرکت‏های فراملیتی

·         افزایش فعالیت‏های مربوط به تحقیق و توسعه با سطوح افزاینده پیچیدگی در کشورهای منتخب در حال توسعه

·         در مقایسه با تجربیات گذشته، این نوع تحقیق و توسعه اغلب در بازارهای محلی شکل می‏گیرند و شامل فعالیت‏های پیچیده متمرکز بر هدف‏گیری بازارهای جهانی هستند.

·         تمرکز بر نیروهای پیش برنده در این روندها و اثرات آنها بر کشورهای میزبان و مهمان یا مبدا و مقصد

·         تجزیه و تحلیل نیاز به سیاست‏های فعال دولتی در جهت ارتقای منافع حاصل از بین‏المللی شدن تحقیق و توسعه توسط TNCs

·         اهمیت بخشیدن به سیاست‏های منسجم به منظور ایجاد و توسعه محیطی خلاق و موثر بر تعاملات فعالیت‏های مربوط به تحقیق و توسعه شرکت‏های فراملیتی و شرکت‏ها و موسسات داخلی یا محلی

·         تبیین نقش موافقتنامه‏های بین‏المللی در حوزه این فعالیت‏ها

 

خلاصه نکات کلیدی و برجسته مذکور در این گزارش:

جهانی شدن تولید هم اکنون در حال شکل‏دهی مجدد وضعیت اقتصاد بین‏المللی است و جغرافیای جریان سرمایه‏گذاری بین‏المللی در شرف تغییر است.

کشورهای در حال توسعه، سرمایه‏گذاران نوظهور در بازارهای خارجی هستند و اهمیت آنها در دریافت سرمایه مستقیم خارجی در فعالیت‏های رقابتی دانشی رو به افزایش است.

هرچه رقابت جهانی شدت بیشتری می‏یابد، شرکت‏های فراملیتی، بین‏المللی‏تر می‏شوند؛ حتی در واحدهای وظیفه‏ای بسیار رقابتی از لحاظ دانشی یعنی واحدهای تحقیق و توسعه.

امروزه شرکت‏ها در صنایعی نظیر خودرو، الکترونیک، بیوتکنولوژی و دارویی به ایجاد تسهیلات تحقیق و توسعه در کشورهای منتخب در حال توسعه می‏پردازند و این کار را به منظور ارتقای کارایی خود انجام می‏دهند تا بتوانند به مجموعه‏ای از دانشمندان و مهندسان دست یابند و تقاضای رو به افزایش بازارهای آن کشورها را نیز پاسخ دهند.

همان طور که شرکت‏های فراملیتی، بازیگران مسلط در خلق تکنولوژی‏های نو به شمار می‏آیند، مراکز تحقیق و توسعه آنها نیز چنین نقشی را ایفا می‏کنند.

البته در حال حاضر تنها تعداد اندکی از کشورهای در حال توسعه چنین فعالیت‏هایی را در مقیاس‏های مهم جذب می‏کنند. بیشتر کشورهای با سطح درآمد پایین، در شبکه‏های جهانی تحقیق و توسعه مشارکت نمی‏کنند و در نتیجه به منافع حاصل از آن نیز دست نمی‏یابند.

همچنین بین‏المللی شدن تحقیق و توسعه توسط شرکت‏های فراملیتی، ملاحظات مهمی را در سیاستگذاری ایجاد کرده است. این گزارش به طور فزاینده بر اتخاذ سیاست‏های منسجم ملی تاکید می‏کند، به ویژه در حوزه‏هایی نظیر علم، تکنولوژی و نوآوری، آموزش و سرمایه‏گذاری که منافع حاصل از این پیشرفت را هرچه بیشتر تضمین می‏کنند.

ایالات متحده همچنان رتبه اول را در دریافت FDI دارد و پس از آن بریتانیا و چین در رده‏های بعد قرار می‏گیرند.

رقابت‏های بسیار فشرده در بیشتر صنایع، شرکت‏ها را ناگزیر از کشف روش‏های جدیدی به منظور افزایش رقابت‏پذیری خود می‏کند. برخی از این روش‏ها عبارتند از: گسترش عملیات به بازارهای سریعاً رشد یابنده اقتصادهای نوظهور به منظور افزایش فروش و همچنین منطقی کردن فعالیت‏های تولیدی با نگرش مقیاس اقتصادی تولید و هزینه‏های پایین تولید.

بیش از نیمی از سرمایه‏گذاری خارجی در کشورها توسط سه منبع ایالات متحده امریکا، بریتانیا و لوگزامبورگ صورت می‏گیرد.

به عنوان نمونه، سرمایه‏گذاری خارجی ایالات متحده بیش از 90 درصد افزایش یافته و با رقم حدود 229 میلیارد دلار رکود بالایی را به نام خود ثبت کرده است.

ذخیره کل FDI در سال 2004 حدود 9 تریلیون دلار تخمین زده شده که این رقم ناشی از فعالیت حدود 70 هزار شرکت فراملیتی و 690 هزار شرکت خارجی وابسته به آنها بوده است؛ به طوری که فروش کلی این شرکت‏های خارجی وابسته در مجموع حدود 19 تریلیون دلار تخمین زده شده است.

اگر بخواهیم این شرکت‏های فراملیتی را براساس دارایی‏های خارجی رتبه‏بندی کنیم، شرکت جنرال الکتریک در امریکا با رتبه اول، مقام بزرگترین شرکت غیرمالی را به خود اختصاص می‏دهد و پس از آن، شرکت‏های وودافون از بریتانیا و فورد موتور از امریکا قرار دارند. در میان این 100 شرکت برتر فراملیتی، 4 شرکت که توسط Hutchison Whampoa از هنگ کنگ چین راهبری می‏شوند، از حوزه اقتصادهای در حال توسعه به چشم می‏خورند.

یک نکته جالب در این تحقیق آن است که شرکت‏های فراملیتی ژاپنی و امریکایی عموماً کمتر از همکاران اروپایی خود فراملیتی شده‏اند.

همچنین سرمایه‏گذاری بین‏المللی در بخش خدمات – به ویژه خدمات مالی – در حجم کل FDI جهانی، رشد نسبتاً پیوسته و یکنواختی را از خود نشان می‏دهد.

شرکت‏های فراملیتی بزرگ و مسلط در بخش خدمات مالی نه تنها برحسب دارایی‏ها بزرگترند بلکه از لحاظ تعداد کشورهایی که در آنها عملیات انجام می‏دهند نیز در سطح بسیار وسیع‏تری قرار دارند.

در این میان City Group از ایالات متحده مقام اول را داراست و شرکت‏های UBS از سوئیس و Allianz از آلمان در رده‏های بعد جای دارند.

شرکت‏های فراملیتی از کشورهای فرانسه، آلمان، ژاپن، بریتانیا و امریکا حدود 74 درصد از مجموع دارایی‏های 50 شرکت برتر فراملیتی جهان را درسال 2003 در اختیار داشته‏اند.

با توجه به وجود سه نوع تامین منابع مالی FDI، سرمایه‏گذاری در سهام عمده‏ترین روش به شمار می‏آید و سهم دو روش دیگر یعنی وام‏های میان شرکتی و سرمایه‏گذاری‏های مجدد برمبنای درآمدهای حاصله، به ترتیب حدود 23 و 12 درصد است.

در مجموع کشورها همواره در جست و جوی یافتن قوانین و مقررات جدید هستند تا محیط سرمایه‏گذاری کشور خود را سرمایه‏گذارپسند کنند.

 

نتیجه گیری

رشد FDI و بین‏المللی شدن تحقیق وتوسعه در سراسر جهان توسط شرکت‏های فراملیتی رو به گسترش است و کشورها – چه توسعه یافته و چه در حال توسعه- به دنبال سیاستگذاری بهینه برای جذب سرمایه‏گذاری خارجی‏اند.

شایان ذکر است که بین‏المللی شدن تحقیق و توسعه توسط شرکت‏های فراملیتی برای هر دو کشور مقصد و مبدا، ملاحظاتی (منافع و مضاری) را در پی دارد و موازنه بین این منافع و مضار، مبنای سیاستگذاری بهینه برای کشورهاست.

در ادامه، منافع و هزینه‏های حاصل از بین‏المللی شدن تحقیق و توسعه به طور خلاصه آورده شده است و در نهایت به سیاست‏های مرتبط با کشورهای میزبان و مهمان نیز پرداخته می‏شود.

 

ملاحظات بالقوه بین‏المللی شدن تحقیق و توسعه توسط شرکت‏های فراملیتی

         منافع بالقوه                   هزینه‏های بالقوه

کشور میزبان     بهبود ساختار و عملکرد سیستم‏های نوآوری ملی  کوچک سازی واحدهای تحقیق و توسعه محلی یا

در زمینه توسعه منابع انسانی (استخدام، تحقیق و   از دست دادن کنترل تکنولوژی

توسعه، آموزش، تحصیلات عالیه، توسعه دانش و   جبران غیرمنصفانه مالکیت معنوی محلی توسعه‏یافته

به روزسازی صنعتی                     ازدحام خروج نیروی کار

                           صدمه بالقوه به تحقیقات پایه‏ای

                           کمبود تکنولوژی

                           رقابت با ضعیف‏ها و رفتار غیراخلاقی

کشور مهمان بهبود کلی کارایی تحقیق و توسعه       حذف یا کاهش پایه تحقیق و توسعه داخلی

           انتقال معکوس تکنولوژی                عدم ظهور شغل‏های مرتبط با تحقیق و توسعه

           اثرات گسترش بازار                    کمبود تکنولوژی

 

 

سیستم‏های نوآوری ملی و FDI در تحقیق و توسعه: بعد سیاستگذاری

 

سیاست‏های کشور مهمان:                 شرکت‏های         سیستم‏های نوآوری ملی

ترویج بین‏المللی شدن تحقیق و توسعه               فراملیتی             کشورهای مهمان

تقویت سیستم‏های نوآوری ملی                  خارجی

کشورهای در حال توسعه

 

ترویج FDI در تحقیق و توسعه                                 سیستم تولید بین‏المللی

ترویج سرمایه‏گذاری                                          (شبکه تحقیق و توسعه

نیازمندی‏های عملکرد                   شرکت‏های         جهانی) شرکت‏های

مشوق‏های تحقیق و توسعه                وابسته               فراملیتی

پارک‏های علم                          خارجی

 

ارتقای منافع حاصل از FDI در

زمینه تحقیق و توسعه:

سیاست صنعتی

سیاست صنایع کوچک                     شرکت‏های

دوره نهفتگی                          محلی            سیستم‏های

ترویج کمبودها                                        نوآوری ملی

                                                کشورهای

تقویت چارچوب‏های قانونی                                     میزبان

برای نوآوری:

توسعه منابع انسانی                              دولت

ظرفیت‏های تحقیقات بخش عمومی      موسسات

سیاست‏های مرتبط با حقوق مالکیت        غیرشرکتی

معنوی

سیاست رقابت

 

در ادامه به جایگاه ایران در گزارش سازمان ملل پرداخته می‏شود و آمارهای موجود در این زمینه به صورت مقایسه‏ای با بهترین و بدترین کشورها ازنظرتان می‏گذرد.

گفتنی است که قانون سرمایه‏گذاری خارجی در ایران در سال 2002 بازنگری شد و از آن پس در این قانون، هر دو نوع سرمایه‏گذاری مستقیم و غیرمستقیم به عنوان سرمایه‏گذاری خارجی در نظر گرفته می‏شود. شاخص‏ها و نمودارهای ذیل، جایگاه ایران را در زمینه سرمایه‏گذاری خارجی و شاخص‏های نوآوری و سرمایه انسانی به تصویر می‏کشد.

جایگاه کشور ایران در گزارش سازمان ملل

موضوع رتبه‏بندی        رتبه یا نتیجه         تعداد کشور   اولین        آخرین

                 ارزیابی ایران         موردارزیابی کشور     کشور

شاخص عملکرد FDI رو به داخل 130             140        آذربایجان       سورینام

ماتریس عملکرد – پتانسیل FDI درونی     پتانسیل بالای FDI و         140        باهاماس            زیمباوه

                     و عملکرد پایین FDI :

                     درنتیجه زیر پتانسیل

توزیع جریان FDI به داخل          بین 1/0 تا 9/0 بیلیون دلار  140        چین        یمن 

                     (درسطح سوم از چهارم

                     سطح تعریف شده) 

شاخص قابلیت نوآوری (تعریف شده   346/0 (متوسط)        140        سوئد       آنگولا

در سازمان ملل براساس فعالیت‏های                             (بالا)      (پایین)

تکنولوژیکی و منابع انسانی)

تعداد پروژه‏های زمینه بکر در سال      23              140        چین با           

2004                                            1529

تعداد موسسات خارجی اصلی در      13              140        ماکائو چین

اقتصاد در سال 2004                                   با 7460

تعداد موسسات خارجی وابسته در    42              140        چین با      

اقتصاد در سال 2004                                   215000

شاخص فعالیت تکنولوژیکی          336/0 (متوسط)(رتبه 63)     117        سوئد      آنگولا

شاخص سرمایه انسانی         456/0 (متوسط)(رتبه 63)در   119      استرالیا              موزامبیک

سال 1995 و 355/0 (پایین)

(رتبه 81) در سال 2001

تعداد دانشجویان در حوزه‏های           1570 (رتبه 22) و از بعد    105        امریکا         جیبوتی

فنی (علوم، مهندسی، ریاضی و           سطح صرفاً فنی: (رتبه 14)              (با 13560)

کامپیوتر)

نمونه‏ای از نمودارهای مرتبط با کشور ایران

روند FDI رو به جریان داخل در کشور ایران و سهم آن در آسیا و اقیانوسیه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تعداد و ارزش سرمایه‏گذاری خارجی تایید شده در لوای قوانین سرمایه‏گذاری خارجی بین سال‏های 1995 تا 2002 در ایران از سال 1993 تا 2004

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شاخص‏های FDI ایران: لازم به توضیح است که معیار هریک از شاخص‏ها متفاوت است و این نمودار تنها روند هر یک را به طور جداگانه نشان می‏دهد و مقایسه‏ای نیست؛ مگر آنکه رفتار آنها در طول زمان مقایسه شود.