عوامل موثر در سرمایه‌گذاری و انتخاب محل تولید در صنایع خودروسازی اروپا

تهیه و تنظیم: محمدرضا خدرلو

khederlou@gmail.com

 

 

تهدیدات صنعت خودرو

پس ازسال‌ها تفکر و تصمیم‌گیری، سرانجام در اوایل سال 2005 اعلام شد شرکت جنرال موتورز اروپا قصد دارد از سال 2008 نسل جدید خودروهای ساب (SAAB) را در آلمان تولید کند. بلافاصله دولت‌های سوئد و آلمان اعلام کردند از این تصمیم جنرال موتورز استقبال می‌کنند و مشوق‌هایی را نیز برای کارگران فعال در این پروژه درنظر خواهند گرفت. جنرال موتورز نیز اعلام کرد برای اجرای این پروژه در مجموع 200 میلیون یورو سرمایه‌گذاری خواهد کرد. محافل داخلی سوئد دولت آن کشور را به باد انتقاد گرفتند که چرا پروژه‌ای با این اهمیت را به آلمان‌ها واگذار کرده و آموزش و سرمایه‌گذاری در بخش زیرساخت‌های تولید را به تنهایی متقبل نشده است. سوال‌هایی برای منتقدان تصمیم یاد شده مطرح است؛ این که آیا پروژه ملی سوئدی‌ها قربانی فرایند جهانی‌سازی این صنعت شده است؟ آیا نیاز به عقلایی کردن ظرفیت تولید و کاهش هزینه‌ها چنین دستاوردی داشته است؟ و یا محرک‌های تشویقی آلمانی‌ها و جنرال موتورز به اتخاذ چنین تصمیمی منجر شده است؟

در این نوشته عوامل اصلی موثر در سرمایه‌گذاری و انتخاب محل تولید در صنعت خودروی اتحادیه اروپایی مورد بررسی قرار می‌گیرد. سوئد به عنوان یکی از این کشورها، مهمترین خودروساز اسکاندیناوی است که محصولات آن به ویژه دو برند ولوو و ساب از اعتبار جهانی برخوردارند.

واضح است که جا به جایی و تغییر محل تولید خودروهای ساب باعث ایجاد نگرانی در بین کارکنان و تامین‌کنندگان قطعات این شرکت شده است. از طرف دیگر دغدغه‌های بسیاری نیز در زمینه ادامه فعالیت و توسعه صنعت خودرو در کشور سوئد پدید آمده است. یکی از عواملی که صنعت خودروسازی سوئد را تهدید می‌کند، وجود کشورهایی است که هزینه تولید در آنها بسیار رقابتی‌تر از سوئد است. این نگرانی وقتی تشدید می‌شود که خبر تعدیل 1300 نفر از کارکنان شرکت ولوو با هدف تغییر ساختار جهانی آن منتشر شد. این موضوع وقتی بیشتر و بهتر روشن می‌شود که بدانیم صنعت خودروی سوئد نقش بسیار اساسی در اقتصاد، تولید و صادرات ملی آن کشور ایفا می‌کند. با توجه به اخبار منتشره از سوی دست‌اندرکاران این صنعت، در سال 2004 تعداد 140 هزار نفر در این بخش از صنعت سوئد مشغول به کار شدند که 9 درصد از کل فعالان بخش خصوصی را تشکیل می‌داد. از طرف دیگر خودرو و قطعات یدکی در مجموع 14 درصد از کل صادرات سوئد در همان سال را شامل می‌شد.

جدول زیر تغییرات نیروی کار در بخش خودروسازی کشورهای منتخب اروپایی را از سال 2002 تا 2005 نشان می‌دهد:

همان گونه که مشاهده می‌شود در این دوره زمانی در بین کشورهای تولیدکننده خودرو در اروپا، کشورهای آلمان، انگلیس، اسپانیا و سوئد به ترتیب بیشترین میزان تعدیل نیروی کار در بخش خودرو را تجربه کرده‌اند.

شرکت‌های ولوو و ساب برای سالیان سال در خارج از مرزهای سوئد به تولید محصولات خود اقدام کرده‌اند. این گونه نگرانی‌ها در مورد توسعه صنعت خودرو در سطح بین‌المللی و فشارهای ناشی از شرایط رقابتی که به تامین‌کنندگان زنجیره تولید اعمال می‌شود نیز صادق است.

در حال حاضر این دو شرکت سوئدی به طور کامل در دست شرکت‌های جنرال موتورز و فورد هستند و شرکت‌های مادر در بازارهای اروپایی و بین‌المللی به دلیل افزایش فشارهای ناشی از رقابت و تغییر خواسته‌های مشتریان با تنگناهای بسیاری مواجه‌اند و در نتیجه به طوری بحث‌برانگیز تحت فشار قرار گرفته‌اند. حذف مشاغل و کاهش سرمایه‌گذاری تنها به کشور سوئد محدود نیست و دامنگیر بسیاری از سایر تولیدکنندگان شده است. شایان ذکر است که خودروهای سنگین از این موضوع مستثنا هستند و در مقایسه با انواع سواری کمتر دچار ناملایمات می‌شوند. از این رو صنعت تولید خودروهای سنگین به نسبت از ثبات و پایداری بیشتری برخوردار است. شاید به دلیل این موضوع پایین بودن سطح رقابت و تعداد تولیدکنندگان خودروهای سنگین باشد. به عبارت دیگر تولید و بازار خودروهای سنگین در اختیار کشورهای انگشت شماری است و به همین دلیل سطح رقابت در این عرصه و میزان ریسک آن به مراتب از خودروهای سبک کمتر است. از طرف دیگر بازار این خودروها طی سالیان اخیر در حالت شناور بوده و ولوو توانسته است در سال 2004 به میزان 2/11 درصد سود خالص کسب کند.

از طرف دیگر شرکت ساب برای سالیان متوالی با کاهش تولید و کمبود تقاضا مواجه بوده است و این نکته‌ای است که جنرال موتورز به آن وقوف کامل دارد و باید آن را تغییر دهد؛ به ویژه این که به رغم سرمایه‌گذاری‌های کلانی که در شرکت مذکور صورت گرفته است؛ بازده و خروجی قابل توجه مشاهده نمی‌شود. درک این موضوع باعث شده مدیریت شرکت جنرال موتورز به نتایج سختی برسد. به هر تقدیر این شرکت امریکایی بازدهی مثبت ساب را تا سال 2010 تضمین کرده است و شرکت سوئدی هم ناگزیر باید خود را با شرایط جنرال موتورز و روش‌های مدیریتی آن منطبق کند تا به عنوان یکی از مهمترین مراکز تولید خودرو اعتبار از دست رفته خود را بازیابد. براساس طرح مشترک شرکت سوبارو و ساب، قرار بود تا ماه اکتبر سال 2005 در سایه همکاری مشترک این دو شرکت ژاپنی و سوئدی، خودروهای سبک و ارزان قیمتی برای فروش در بازار امریکای شمالی تولید و عرضه شود. فروش سهم جنرال موتورز از سوبارو به صنایع سنگین فوجی باعث شد این طرح با سرعت بیشتری به نتیجه برسد. هماهنگی‌های بیشتر در روابط بین سوبارو و ساب می‌توانست به مفهوم انجام فرایند تحقیق و توسعه و طراحی در سوئد باشد. چیزی که در سوئد مشاهده می‌شد، تمایل به افزایش تیراژ تولید و ارتقای فروش بود اما همکاری با خودروسازان بزرگی مانند جنرال موتورز چیزی است که می‌تواند پاسخگوی نیازهای عصر رقابت در بازارهای بین‌المللی خودرو باشد. مهمترین دستاورد همکاری با شرکای خارجی این است که سوئد در دهه 1990 میلادی شش کارخانه فعال تولیدکننده خودرو با مجموع ظرفیت تولید 390 هزار دستگاه در سال در اختیار داشت اما در سال 2005 به رغم این که تعداد کارخانه‌های مستقر در داخل کشور به سه کارخانه تقلیل یافت، رقم تولید به 440 هزار دستگاه رسید. براساس اعلام کارشناسان اقتصادی، میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در اقتصاد کشورهایی مانند سوئد با سطح رفاه اقتصادی آن کشورها در آینده ارتباط بسیار نزدیکی دارد.

انتخاب محل تولید به عنوان یکی از راهبردهای خودروسازان با توجه به سه دسته از عوامل صورت می‌گیرد:

• عوامل دولتی: اعم از امتیازهای اقتصادی، بخشودگی مالیاتی، انگیزه‌های تحقیق و توسعه و غیره.
• عوامل تجاری: مانند هزینه‌های نیروی کار، انعطاف پذیری اقتصادی، شرایط بازار داخلی، زیرساخت‌های اقتصادی و شرایط مالیاتی.
• عوامل صنعتی: مانند تولید در محل فروش و اهداف راهبردی.

سیاست‌های اتحادیه اروپا

دولت‌ها با توسل به سیاست‌های مختلفی در تلاش‌اند سرمایه‌های مستقیم خارجی را جذب کنند. براساس اعلام بانک جهانی «تلاش برای جذب سرمایه‌های مستقیم خارجی در کانون توجه کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه تبدیل شده است». برمبنای گزارش «سرمایه‌گذاری در جهان» که در سال 2005 از سوی سازمان ملل متحد منتشر شد، 102 اقتصاد در سطح جهان در سال 2004 بالغ بر 271 معنی جدید برای سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به ثبت رسانده‌اند؛ به این معنی که راه‌های سرمایه‌گذاری و تعاریف موجود از آن افزایش یافته است. در قاره اروپا به ویژه در کشورهایی که از واحد پولی یورو استفاده می‌کنند نیز بحث جذب و استفاده از سرمایه‌های مستقیم خارجی به صورت سنتی به عنوان یکی از ابزارها و محرک‌های اقتصادی و همچنین سیاست‌های پولی مطرح است. این ابزار از دست بانک‌های ملی کشورها خارج و به عنوان یکی از وظایف بانک مرکزی اروپا مطرح شده است. افزون بر این که تحت اتحاد ملی ـ پولی، سیاست‌های مالیاتی نیز به عنوان یکی از ابزارهای انگیزشی به کار گرفته شده است. لازم به ذکر است که مطابق آخرین برآوردهای صورت گرفته، صنعت خودرو تنها در کشورهای عضو اتحادیه اروپایی توانسته است به طور مستقیم 2 میلیون شغل ایجاد کند. این در حالی است که صنایع جانبی مرتبط با صنعت خودرو نیز 12 میلیون نفر را جذب و مشغول به کار کرده‌اند. به این ترتیب در مجموع 14 میلیون نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم در این بخش از صنعت اشتغال دارند که معادل با 7 درصد از کل نیروی کار بخش تولیدی ـ صنعتی در اتحادیه اروپایی است. درآمدهای مالیاتی ناشی از این صنعت که به خزانه‌های کشورهای اروپایی وارد شده نیز به 346 میلیارد یورو می‌رسد. این رقم برابر با 8 درصد از کل درآمد 15 کشور اروپایی است. همچنین در سال 2003 رقم خالص تجارت خودرو در اروپا به 33 میلیارد یورو رسید.

حمایت‌های دولتی از سرمایه‌گذاری

توسعه اتحادیه اروپایی و انقباضی شدن سیاست‌های اقتصادی آن از تاثیر کمک‌های دولتی در تصمیم‌گیری‌های مربوط به سرمایه‌گذاری در صنعت خودرو کاسته است. البته این نوع تاثیر به گونه‌ای هوشمندانه بیشتر از جانب کشورهای اروپایی غربی احساس شده است. کشورها یا شرکت‌هایی که بیشترین سهم را در تعیین محل تولید خودرو دارند، اغلب به مشارکت دولت‌ها در تعیین محل تولید بی‌رغبت‌اند و تمایلی به اعمال سیاست‌های دولتی در این خصوص ندارند .

نمودار زیر چرخه انگیزه‌های سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در صنعت خودرو را نشان می‌دهد:

 

 

تحقیق و توسعه < مسائل مالی < مالیات < زمین

 

اقتصاد توسعه یافته     <     اقتصاد پیشرو

در سال 2002 کمیسیون اروپا قانونی را به تصویب رساند که برمبنای آن از اصلاحات اساسی در زمینه حمایت دولت‌ها از سرمایه‌گذاری‌های کلان خارجی در اتحادیه اروپایی پشتیبانی می‌شود.

مهمترین عوامل محرک این تغییر عبارت بود از: علاقه به ایجاد سامانه دولتی حمایتی از سرمایه‌گذاری و توجیه پذیری آسان.

جدول زیر سقف کمک‌های دولتی در اتحادیه اروپایی را نشان می‌دهد:

 

 

 

 

مطابق دستورالعمل جدیدی که در سال 2004 تنظیم شد، به عنوان نمونه در صورتی که در مجموع 300 میلیون یورو سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در سوئد انجام شود، کمک‌های دولتی به ترتیب زیر محدود خواهد شد:

عوامل تجاری

پیش از این کشورهای اروپایی و شرکت‌های تولیدکننده خودرو در این قاره، توجه کمتری به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سیاست‌های پویای صنعتی از خود نشان می‌دادند. تصمیم‌های سرمایه‌گذاری نیز به طور عمده با استفاده از روش‌های قدیمی اتخاذ می‌شد. به عبارت دیگر دیدگاه‌های مذکور صرفاً اقتصادی بود.

کارشناسان و پژوهشگران امریکایی در بررسی‌های خود دریافتند که مهمترین دلایل راه‌اندازی شرکت‌های خودروسازی در خارج از مرزهای کشورهای اروپایی به ترتیب اهمیت و با رعایت اولویت عبارتند از:

• هزینه‌های مربوط به عوامل تولید
• به دست آوردن بازارهای جدید
• همجواری با منابع تولید
• برخورداری از مزایای مالیاتی، یارانه‌ای و هزینه‌های پایین
• وجود نیروی کار ماهر
• هزینه‌های پایین: هماهنگی، ارتباطات و حمل و نقل
• حضور رقبا و استفاده از مزایای فعالیت در شرایط رقابتی
• استفاده از نیازهای بازار مقصد
• تنگناهای مربوط به ظرفیت تولید
• زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی کشور مقصد
• دستیابی به فناوری‌های جدید

یکی از دلایلی که باعث می‌شود خودروسازان اروپایی کارخانه‌های خود را خارج از مرزهایشان احداث کنند، پایین بودن هزینه‌های نیروی کار در خارج است. به عنوان نمونه دستمزد کارگر در کشورهای اروپایی بسیار متفاوت است و آلمان و لاتوی بالاترین و پایین‌ترین میزان دستمزد را به کارگران فعال در بخش خودروسازی پرداخت می‌کنند. محققان کنفدراسیون صنایع فنلاند ضمن بررسی سطح دستمزدها در صنایع خودروسازی کشورهای اروپایی به نتایجی رسیده‌اند.

نمودار زیر میزان دستمزد کارگران صنعتی در کشورهای مختلف اروپایی را نشان می‌دهد:

وجود مزیت پایین بودن هزینه‌ها در کشورهای اروپای مرکزی در مقابل کشورهای غرب اروپا یک واقعیت اقتصادی به شمار می‌رود. به عنوان نمونه اقتصاددانان امریکایی بر این باورند که با فرض افزایش 1 درصد در سال به مزد کارگران آلمانی و 4 درصد به مزد کارگران اسلواک، سطح دستمزدهای نیروی کار در این دو کشور تا سال 2080 همچنان متفاوت باقی خواهد ماند. متغیر دیگری که در قیمت تمام شده خودرو تاثیری متفاوت دارد، بحث مالیات است. مطالعاتی که تاکنون انجام شده گواه این ادعاست که عامل هزینه‌های مالیاتی یکی از پنج عامل اصلی در انتخاب محل تولید خودرو توسط خودروسازان اروپایی است. این عامل به عنوان چهارمین عامل تعیین کننده دارای اهمیت است.

عوامل صنعتی

برمبنای بسیاری از پژوهش‌های صورت گرفته در مورد تاثیر عوامل صنعتی بر تعیین محل تولید خودرو، همجواری با بازارهای بزرگ، دسترسی سریع و ارزان به منابع تولید و وجود مصرف‌کنندگان بالقوه به عنوان مهمترین عوامل این بخش مطرح‌اند. به اعتقاد کارشناسان، این عامل به عنوان عامل راهبردی و برگ برنده صنایع خودروسازی اروپای غربی ایفای نقش می‌کند. عوامل دیگری که خودروسازان را ترغیب می‌کند تا کارخانه‌های خود را به بیرون از مرزها منتقل کنند، هزینه‌های اجتماعی و کاهش تیراژ تولید در کشور مادر است.

در مجموع بازار اروپا با برخورداری از 380 میلیون مصرف کننده بالقوه و 80 میلیون مصرف‌کننده‌ای که به تازگی به آن ملحق شده‌اند، جذابیت ویژه‌ای برای خودروسازان ایجاد کرده است. با گسترش اتحادیه اروپایی و پیچیده‌تر شدن تعامل بین کشورهای این اتحادیه و همچنین انقباضی‌تر شدن سیاست‌های اقتصادی آن، توان جذب سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی در بین اعضای این اتحادیه به ویژه کشورهای اروپای غربی به شدت کاهش یافته است.

در این میان کشور سوئد با برخورداری از سطح رفاه اجتماعی و اقتصادی بالا کاستی‌های مهمی در بخش صنعت خودرو دارد. این کشور در زمینه جذب سرمایه‌های خارجی تفوق خاصی نداشته؛ در حالی که از نظر تحقیق و توسعه یکی از کشورهای اروپایی محسوب می‌شود که از شرایط مطلوبی برخوردار است.

تحقیق و توسعه

براساس گزارش منتشر شده از سوی UNCTAD در 9 ماهه اول سال 2005 میلادی وضعیت و چشم‌انداز جذابیت برخی از کشورهای جهان در زمینه تحقیق وتوسعه قابل توجه بوده است. به عنوان نمونه چین به عنوان مطلوب‌ترین کشور و ویتنام با دراختیار داشتن کم‌ترین جاذبه در صدر و ذیل این فهرست جای گرفته‌اند. بر این اساس کشورهایی که بیشترین جذابیت را دارند به ترتیب عبارتند از: چین، امریکا، هند، ژاپن، انگلیس، روسیه، فرانسه، آلمان، هلند، کانادا، بلژیک، ایتالیا، مالزی، کره جنوبی، تایلند، استرالیا، برزیل، جمهوری چک، نروژ، لهستان، اسپانیا، سوئد، ترکیه و ویتنام.

نتیجه‌گیری

برخی از کشورهای اروپایی مثل سوئد نه تنها کشورهای ارزانی نیستند بلکه بازار مهمی نیز برای خودرو به حساب نمی‌آیند. این کشورها در صنعت خودرویشان دارای نقاط قوتی مثل امکانات تحقیق و توسعه و نیروی انسانی ماهر هستند اما لازم است برای حفظ برندهای ملی خود تلاش بیشتری به عمل آورند. به عنوان نمونه کشور سوئد در برزخ ادامه یا قطع تولید خودروی ولوو در داخل خاک خود گرفتار شده است. لذا کشورهای موردنظر می‌توانند برای برون رفت از چنین وضعیتی از راهکارهای زیر بهره بگیرند:

1- استفاده بیشتر از مشوق‌های تولیدی و عوامل انگیزشی برای بهبود جذب سرمایه‌های مستقیم خارجی.

2- تلاش برای ارتقای کیفیت تولید با هدف جلوگیری از شکست در مقابل رقبا

3- کمک به رشد و شکوفایی شرکت‌ها و تولیدکنندگان داخلی برای افزایش قدرت رقابت

4- اعمال اصلاحات لازم در زنجیره تولید

5- ارتقا و توجه بیشتر به مقوله تحقیق و توسعه

6- تقویت و ترویج برندهای ملی

منبع: موسسه تحقیقاتی PWC امریکا