بکارگیری کرم‌های خاکی و مدیریت خاک در کشاورزی پایدار

 

Usage of earthworms and soil management in sustainable agriculture

 

سیف‌اله فرمحمدی ـ شهریار مهدی‌آبادی، ناصر حاجی‌کتابی

 

دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی تهران ـ ایران

 

خلاصه:

این مقاله مروری بر اطّلاعات موجود بر روی کرم‌های خاکی و اثرات آن در کشاورزی پایدار می‌باشد. کشاورزی ما تغییرات تأسف‌آوری در چند سال گذشته داشته، خصوصاً با افزایش مصرف مواد شیمیایی در مزارع، فشار مخربی بر روی طبیعت بدنبال داشته است و این بدلیل جایگزین شدن کودهای شیمیایی و بالا رفتن مقدار مصرف آن در مزارع بوده که باعث تخریب چرخه‌های طبیعی خاک شده است.

مطالعة حاضر نشان می‌دهد افزودن کرم‌های خاکی به خاک‌های سفت و سخت شده کشاورزی باعث باروری و هوادهی آنها می‌شوند. این جانوران در اکو سامانه کشاورزی نقش بسیار مهمی ایفا می‌نمایند. آنها در خاک دالان‌هایی حفر می‌کنند که باعث حرکت ریشة گیاه در آنها، نگهداری بیشتر آب و تسریع تبادلات گازی در خاک می‌گردند و بدین طریق ساختار خاک بهبود یافته و از فرسایش بادی و آبی جلوگیری می‌نمایند.

برخی از گونه‌های کرم خاکی توانایی زیادی در مصرف و تبدیل مواد زائد آلی از قبیل لجن فاضلاب، زائدات جانوری و گیاهی و پسماندهای صنعتی، به ورمی کمپوست، دارند. ورمی کمپوست تولید شده نسبت به مواد اولیه پایداری بیشتری داشته و افزودن آن به خاک‌های کشاورزی باعث افزایش مواد مغذی و تغییر و بهبود ساختار فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک خاک می‌گردد.

فعالیت‌های حیاتی و تغذیه‌ای کرم‌های خاکی از مواد زائد آلی در خاک باعث تجزیه مواد، تشکیل هوموس، چرخش عناصر غذایی، بهبود فیزیکی ساختمان خاک، کمک به کنترل بیماری‌های گیاهی و تحریک رشد گیاه می‌شوند. این فعالیت‌ها در نهایت دو تولید عمده در بر خواهد داشت: 1ـ تولید ورمی کمپوست و 2 ـ افزایش زی‌تودة کرم خاکی در خاک

کلمات کلیدی: کرم‌های خاکی، کشاورزی پایدار، ورمی کمپوست، کود

 

Abstract

This article will review recent information on earthworms as it relates to the sustainability of agriculture. Agriculture has changed dramatically during the last 20 years| especially due to the increase usage of chemical. Chemicals have destructed the soil nature because they prevent replacement main elements| also overdosing of chemical fertilizers reduce soil life| instead of rebuilding soil.

More recent studies shows that earthworms can help reduce soil compaction| improving permeability and aeration. Earth worms can play a variety of important roles in agro co systems. They burrow soil and result in formation of macro pores which provide low resistant channels for root growth| water infiltration and gas exchange. This fore soil structure is improved and erosion from wind and water is lessened.

The ability of some species of earthworms to consume and break down a wide rage of organic residues such as sewage sludge| animal wastes| crop residues and industrial refuse is well known vermicompost. This worm are more stable than their parents materials with increased availability of nutrient and improved physical| chemical and microbiological properties. Feeding and soil burrowing activities of earthworms incorporate organic residues and amendment into the develop soil| enhancing| humus formation| nutrient cycling| and develop soil structural| improves soil nutrient content and permeability| helps control plants diseases and stimulates plant growth.

This process yielded two products: residul vermicompost| and an increase in earthworm biomass.

 

Key words: Earthworm| sustain agriculture| vermicompost| fertilizer

مقدمه

در حال حاضر، مجموعه آگاهی‌ها و اطّلاعات موجود بر این نکته اساسی تأکید دارند که نمی‌توان بیش از این بر منابع تجدیدناپذیر (مثل سوخت‌های فسیلی، کودهای شیمیایی و حشره‌کشها) که باعث تخریب اراضی، فرسایش خاک و کاهش کیفیت اکوسامانه کشاورزی و آلودگی محیط زیست می‌شوند تکیه کرد و البته این در حالی است که بسیاری از پیامدها و آثار منفی استفاده از این منابع در کوتاه مدت برای عامه مردم و کشاورزان بخوبی مشهود نیست.

افزایش جمعیت، بالا رفتن انتظارات و سطح زندگی مردم و افزایش مصرف تغییر نگرش در کشاورزی (تبدیل کشاورزی معیشتی به کشاورزی مدرن و صنعتی) باعث افزایش مصرف روز افزون کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها شده است و این امر تباهی ساختمان خاک و کاهش مواد آلی خاک، تخریب محیط زیست و مشکلات بهداشتی فراوانی برای انسان و سایر موجودات را به دنبال داشته است.

یکی از روش‌های طبیعی و معمول در دنیا برای اصلاح و تقویت خاک و همچنین حفظ محیط زیست که باعث بازدهی و سودآوری زمین‌ها و همچنین جلوگیری از تخریب زمین‌های کشاورزی می‌گردد استفاده از زیست فنّاوری کرم‌های خاکی به صورت مستقیم و غیر مستقیم است این جانوران با انجام تغییر و تبدیلات فیزیکی مکانیکی و مفید بر روی خاک (مستقیم) و همچنین با افزودن بیوهوموس حاصل از فعالیت‌های حیاتی آنها به زمین‌های زراعی (غیر مستقیم)، سبب حاصلخیزتر شدن خاکها می‌شوند و اصلاح خاک‌های کشاورزی را در کوتاهترین زمان، ممکن می‌سازند. (Zicsi، 1975).

گزارش حاضر، نتیجه مطالعات و بررسی‌هایی است که جمعی از محققان زیست‌شناسی و کشاورزی کشور انجام داده‌اند و در آن سعی بر این است که فواید استفاده از کرم‌های خاکی در رسیدن به یک کشاورزی پایدار بیان شود.

 

نتایج

دو کاربرد متفاوت برای کرم‌های خاکی در کشاورزی قابل تعریف می‌باشد. اول بکارگیری مستقیم گونه‌های حفار در زمین‌های کشاورزی و دوم استفاده از ورمی کمپوست (پسماند کرم‌های خاکی) بعنوان یک کود بیولوژیک در زمین‌های زراعی، در ادامه ابتدا فواید مستقیم کرم‌های خاکی بیان می‌شود و سپس اثرات غیر مستقیم آنها آورده خواهد شد.

اثرات ‌مستقیم کرم‌های خاکی به‌ سه دسته تقسیم می‌شوند. که عبارتند از بیولوژیک، مکانیکی، فیزیکی ‌و شیمیایی

1ـ آثار بیولوژیک

کرم‌های خاکی می‌توانند انواع ویتامین‌ها و هورمون‌های گیاهی را به همراه فضولات خود دفع کنند. کرمی کمپوست کود بیولوژیکی غنی است که دارای عناصر اصلی غذایی مانند ازت، فسفر، پتاسیم و میکروالمنت‌هائی مانند آهن، منگنز و روی می‌باشد که در حاصلخیزی و باروری خاک زراعی بسیار مفید واقع می‌شود و گیاه بتدریج از این عناصر استفاده می‌کند. همچنین دانه‌بندی و قدرت نگهداری مواد غذایی مورد نیاز گیاهان را فراهم می‌سازد. (ادوارد، 1983).

کرم‌های خاکی بطور غریزی باکتری‌های غیر هوازی و قارچ‌ها را که حضور آنها در خاک مضر است بعنوان غذا مورد تغذیه قرار می‌دهند و مانع تکثیر آنها در محیط می‌شوند. همچنین با بلع بذر علف‌های هرز کود بیولوژیکی حاصل (ورمی کمپوست) را عاری از این گیاهان نموده و جانشین مناسبی برای کودهای دامی آلوده است. کرم‌های خاکی با تجزیه مواد آلی فعالیت‌های میکروبی را به سبب افزایش سطح کود بالا می‌برند که در اطراف مواد تولید شده غشائی وجود دارد که به معدنی شدن و آزادسازی مواد غذایی کرمی کمپوست حاصل کمک می‌کند (فرمحمدی، 1374).

یکی دیگر از فعالیت‌های بیولوژیک کرم‌ها، افزایش میزان باکتری‌های مفید خاک بوده که بطور طبیعی جزء فلور رودة آنها می‌باشند.

بدین ترتیب کرم‌های خاکی مدیران ایده‌آلی برای تولید و پرورش باکتری‌های هوازی مفید از دسته ازتوباکترها هستند که ازت را تثبیت و فسفر را برای گیاه قابل دسترسی می‌سازند.

 

2ـ آثار مکانیکی و فیزیکی

عمده‌ترین این آثار به شرح ذیل است:

2ـ1ـ اختلاط ذرات خاک

کرم‌های خاکی حفار در این فرآیند نقش اصلی را بعهده دارند و این کار در دو مرحله انجام می‌گیرد. در مرحله اول با بلع مخلوط ذرات آلی و معدنی باعث تشکیل و ازدیاد کمپلکس‌های آلی معدنی خاک می‌شوند که بخش قابل ملاحظه‌ای از طریق مواد سیمانی آلی و غیر آلی ایجاد می‌شوند و ممکن است از طریق پل‌های الکترواستاتیک بین ذرات منفی و کاتیون‌هایی نظیر کلسیم بوجود بیاید. تشکیل این کمپلکس‌های میدانی، یون‌های فلزی را بوجود می‌آورد که در خاک نگهداری می‌شوند و در اثر آبشویی نیز از بین نمی‌روند.

در مرحله دوم کرم‌های خاکی از یک طرف ذرات ریز آلی ـ معدنی را از بخش‌های عمیق‌تر پروفیل خاک به سطح آن منتقل می‌نمایند و از طرفی قطعات مواد آلی را از سطح خاک به داخل حفرات خود می‌کشند و با این عمل دو جانبه بر روی مواد آلی و معدنی از تجمع لایه هوموس مول تجزیه شده در سطح جلوگیری می‌کنند و آن را در قسمت پایین پروفیل خاک توسعه می‌دهند (کریمی دردشتی 1364).

 

2ـ2ـ تشکیل خاک دانه و ازدیاد پایداری خاک

به گفته محققان، فضولات کرم‌های خاکی دارای خاکدانه‌هایی مقاومتر از خاک محیط آنهاست. مقاومت خاکدانه‌ها، با توجه به گونه و نوع محیط زیست و تغذیه کرم‌های خاکی، متفاوت است (گیلد، 1955). نظریه ساخت خاکدانه‌ها به صورتی است که ذرات معدنی در حین عبور از روده کرم خاکی توسط سیمانی از ترشحات مواد آلی به یکدیگر متصل می‌شوند (باختین و پولسکی، 1950). فرضیه دیگر آن است که تشکیل خاکدانه می‌تواند ناشی از هومات کلسیم باشد که بر اثر ترکیبات ترشحی غدد آهک دوست و مواد آلی تجزیه شده در روده کرم‌های خاکی به وجود می‌آید.

جدول شماره 1، مقاومت فضولات کرم‌های خاکی را در مقایسه با 3 نوع خاک زراعی، مرتعی و جنگل نشان می‌دهد. سلول‌های اپیدرم بدن کرم خاکی در محل تماس بدن با خاک، دالان‌های حفر شده موکوپروتئینی به شکل غشایی نازک ترشحی می‌کنند که موجب پایداری ذرات خاک می‌شود.

 

جدول شماره 1: درصد خاکدانه در سه نمونه خاک زراعتی، مرتع و جنگل دارای مدفوعات کرم خاکی

 

2ـ3ـ زهکشی و تهویه خاک

گونه‌های حفار کرم خاکی در حفرات و دالان‌های حفر شده در خاک زندگی می‌کنند و تعداد کمی حفراتی عمیق‌تر و در تحت‌الارض ایجاد می‌کنند که بصورت معابر نفوذی برای ریشه‌های درختان مورد استفاده قرار می‌گیرد.کرم‌های خاکی در مزارع آبیاری شده یونجه حدود 15 میلیون عدد کانال در یک هکتار حفر کرده‌اند که در سطح خاک باز شده و بدین طریق باعث ازدیاد نفوذ آب به اعماق خاک شده‌اند. تخلخل خاک نیز در نتیجه ازدیاد قطر فضاهای خاک که در نتیجه عبور کرم‌های خاکی و دالان‌های حفر شده توسط آنها افزایش یافته و در نتیجه تأثیر روی ساختمان خاک سبب بهبود تهویه و زهکشی مناسب خاک می‌گردد. همچنین در خاک محتوی کرم خاکی ضمن نگهداری رطوبت بین خاک دانه‌های درشت بصورت آب موئینه خاکدانه‌سازی نیز صورت می‌گیرد. بنابراین کرم‌های خاکی با تأثیر در ظرفیت نگهداری آب و خاک و نیز در زهکشی و تهویه که هر دو از عوامل رشد محصول هستند به نحو بارزی در حاصلخیزی خاک شرکت می‌نمایند.

 

2ـ4ـ باروری و حاصلخیزی خاک

کرم‌های خاکی در نتیجه فعالیت خود باعث تحریک یونها در سطح و عمق پروفیل خاک می‌شوند و به عبارت دیگر، با این عمل هدایت الکتریکی خاک را افزایش می‌دهند. در این مرحله آنها با ترشح مواد شیمیایی می‌توانند برخی از عناصر غذایی پایه موجود در خاک را از حالت تثبیت خارج و به صورت قابل جذب گیاه تبدیل کنند. این فرآیند توسط کرم‌های خاکی به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم انجام می‌گیرد. تأثیر مستقیم آنها، معدنی شدن ازت است. این عنصر که معمولاً به شکل کمپلکس‌های آلی غیر قابل استفاده برای گیاه وجود دارد، پس از عبور از لوله گوارش کرم‌های خاکی ابتدا به آمونیاک و سپس به نیتریت و نیترات تبدیل می‌شود. تأثیر غیر مستقیم آنها در ازدیاد حاصلخیز شدن خاک، افزایش فعالیت ریز سازواره‌ها (میکروارگانیسم‌ها) و جانوران خاکزی و در نتیجه تولید مواد محرک رشد، نظیر ویتامین‌ها بویژه ویتامین B₁₂ است.

3ـ آثار شیمیایی بر خاک

3ـ1ـ تهیه عناصر لازم

کرم‌های خاکی در تجزیه مواد زاید و باقیمانده‌های گیاهی تأثیر قابل توجهی دارند (چولز، 1986). در مواد حیاتی که به خاک اضافه می‌شوند، نسبت کربن به ازت C/N خیلی مهم است؛ زیرا گیاهان نمی‌توانند ازت معدنی را جذب کنند مگر اینکه این نسبت 1 به 12 یا کمتر باشد. کرم‌های خاکی از مواد زاید و لاشبرگ‌ها بتدریج استفاده می‌کنند و نسبت C/N مواد را طی متابولیسم خود کاهش می‌دهند. این امر براثر سوختن کربن در طی تنفس ایجاد می‌شود. از طرفی چون فضولات کرم‌های خاکی شامل تولیدات متابولیسمی است، بخشی از ازت موجود در آن به شکل املاح آمونیم یا اوره و احتمالاً اسیداوریک بوده که این مواد در صورت وجود تهویه مناسب در محیط زیست کرمها به سهولت تبدیل به نیترات می‌شوند. بنابراین ازت معدنی در مواد دفعی، بیشتر از ازت معدنی در مواد بلعی است.

جدول شماره2: مقایسه ترکیبات شیمیایی فضولات کرم خاکی،خاک زراعی و خاک جنگلی

(اقتباس از کریمی درشتی، 1364).

در جدول شماره 2، مقایسه‌ای بین تجزیه مواد کود دامی قبل از مصرف کرم‌های خاکی و بیوهوموس به دست آمده از آنها انجام گرفته است. معمولاً مواد دفع شده و یا برگردانده شده از دهان کرم، دارای املاح محلول کلسیم کل، پتاسیم، منیزیم و کلسیم قابل تبدیل و فسفر قابل جذب بیشتری است (جدول شماره 3). بیشتر محققانی که روی تغذیه معدنی قابل دسترس گیاه آزمایش می‌کنند، معتقدند که خاک‌های شامل کرم خاکی به طور کلی دارای ظرفیت تبادل یونی بالاتری است.

 

جدول شماره 3: مقایسه بیوهوموس حاصل از کرم خاکی در کوددامی

 (اقتباس فرمحمدی، 1374)

وجود کرم‌ها در افزایش مقدار ازت خاک بسیار موثر است. این جانوران مقدار زیادی مواد ازته ترشح می‌کنند که تقریباً نیمی از آن به صورت مواد لزج موکوپروتئینی و نیمی دیگر به صورت طبیعی مایعی دارای آمونیاک اوره و احتمالاً اسیداوریک است و از منافذ نفریدی ترشح می‌شود. تمام این مواد، ازت‌دار یا محلول بوده و یا بسرعت به وسیله میکروفلور خاک به محلول تبدیل می‌شوند. بعلاوه چون حدود 54 تا 72 درصد وزن خشک بدن این کرمها را پروتئین تشکیل می‌دهد، مقدار قابل توجهی ازت در ضمن تجزیه اجساد آنها به خاک اضافه می‌شود. آزمایش‌ها نشان می‌دهد که جسد هر کرم مرده می‌تواند به اندازه 10 میلی‌گرم نیترات تولید کند؛ بدین ترتیب ترکیبی از اجساد  میلیون کرم خاکی در هر هکتار می‌تواند رقمی معادل 217 کیلوگرم نیترات در هر هکتار به وجود آورد و اگر متوسط عمر هر کرم را تقریباً یک سال فرض کنیم، نیترات موجود در خاک هر سال می‌تواند افزایش پیدا کند.

 

3ـ2ـ تشکیل هوموس

محتویات لوله گوارش در کرم‌های خاکی که در حدود خنثی یا کمی قلیایی و ناشی از آمونیاک موجود در محیط معده است با تولید مقادیر زیادتری از مواد قلیایی دفعی روی PH خاک و در فرآیند تجزیه مواد الی مؤثر واقع می‌شود. از طرفی چون فعالیت باکتری‌ها در واکنش خنثی تا کمی قلیایی به نحو مطلوبی انجام می‌گیرد. این عمل اثر مطلوب‌تری در شکستن مولکولهای ترکیبات آلی و تولید هوموس از نوع مول دارد در حالیکه در شرایط دارای اسیدیته کم قارچ‌ها رشد بیشتری داشته و هوموس ازنوع مور تولید می‌گردد.

 

3ـ3ـ تنظیم PH

تأثیر دیگر کرم‌ها در خواص شیمیایی خاک، تغییر در PH  آن است، طبق گزارش‌های موجود، کرم‌های خاکی در دامنه وسیعی از PH خاک زندگی می‌کنند. معمولاً PH مواد موجود در دستگاه گوارش کرم به حدود خنثی نزدیک می‌شود. این موضوع ممکن است بر اثر ترشحات آهکی بعضی از غدد داخلی، مجموعه ترشحات روده‌ای کرم و تولید مقادیر زیاد مواد قلیایی ناشی از آمونیاک موجود در محیط معده آنها باشد کرم‌های خاکی، PH حدود 7 را برای زندگی کردن ترجیح می‌دهند و به همین دلیل فعالیت و تعداد آنها در خاک‌های خنثی و قلیایی بیش از خاک‌های اسید است. محدود بودن کرم‌های خاکی در خاک‌های اسیدی را اغلب در اثر کمبود یون کلسیم در این قبیل خاک‌ها دانسته‌اند. همچنین ثابت شده است کرم‌های خاکی به یون H⁺ خاک (عامل مهم در انتشار آنها) حساس بوده و بر روی جمعیت کرم‌های خاکی و تعداد انواع گونه‌ها اثر می‌گذارد.

 

3ـ4ـ اثرات حشره‌کش‌ها وآفت‌کشها

کرم‌های خاکی نسبت به آفت کش‌ها حساس نیستند و در خاک‌هایی که شامل مقادیر زیادی از آفت‌کش‌ وجود داشته باشد. می‌توانند زندگی کنند و این مواد را بتدریج به درون بافت‌های بدن خود جذب نمایند. این موضوع از لحاظ اکولوژی و زنجیره غذایی مهم است؛ زیرا بعضی از انواع پرنده‌ها، دوزیستان و پستانداران این کرمها را می‌خورند و در نهایت، غلظت این مواد در بدن آنها بیشتر می‌شود. گزارش‌های موجود حاکی از آن است که غلظت مقادیر باقیمانده حشره‌کشها از قبیل ارگانوکلرین و یا د.د.ت در بافت‌های بدن انواع گوناگون کرم‌های خاکی به یک میزان بالا نمی‌رود. بیشترین غلظت در گونه‌ای، کلورتیکا (Chloratica)، که یک نوع کرم خاکی کوچک است و در سطح خاک زندگی می‌کند، دیده می‌شود. این مواد در گونه‌های با جثه بزرگتر مانند لومبولکوس ترستریس کمتر است که احتمالاً بیشتر به عادات و محل زندگی آنها بستگی دارد.

 

بحث و نتیجه‌گیری

فعالیت‌های کرم‌های خاکی این اطمینان را بوجود می‌آورد که با وجود آنها در خاک‌های زراعی ذخایر هوموس و مواد غذایی خاک همواره به طور مناسب بازسازی خواهد شد. همچنین از کرم‌های خاکی به صورت مؤثری برای افزایش حاصلخیز شدن خاک‌های با کیفیت کم و اراضی با بازده کم می‌توان استفاده کرد و این مسأله در کشور ما یک نیاز اساسی است. امروزه ارزش اقتصادی و کاربردهای فراوان کرم‌های خاکی علاوه بر اصلاح خاک، در تغذیه ماهیها، پرورش طیور و در تولید کمپوست با تبدیل ضایعات محصولات کشاورزی، مواد آلی زاید دامی و زباله‌های شهری مورد توجه قرار گرفته است (فرمحمدی، 1374).

با توجه به اهمیت کرم‌های خاکی و توانائی‌های آنها و همچنین نیاز کشاورزی و صنایع وابسته به آن در کشور ما، با پرورش این جانوارن مفید نتایج ذیل حاصل می‌شود:

الف ) اصلاح خاک‌های کشاورزی. عمل کرم‌های خاکی در خاک و آثار فیزیکی، مکانیکی، شیمیایی و بیولوژیک که به تفصیل آورده شد. همچنین افزودن بیوهوموس تولید شده به خاک‌های کشاورزی باعث افزایش میزان نگهداری آب در خاک، هوادهی خاک، تقویت خاک از نظر عناصر کمیاب و عوامل محدودکننده، از بین بردن میکروارگانیسم‌های مضر (بیماری‌زا برای انسان) و تقویت باکتری‌های مفید (مانند ازتوباکتریها) است که نتیجه بارز این امر جلوگیری از شستشوی خاک سطحی و فرسایش خاک توسط باد و آب می‌باشد.

ب) باروری و حاصلخیزی خاک، کرم‌های خاکی در نتیجه فعالیت خود باعث تسریع تحرک یونها در سطح و عمق پروفیل خاک می‌شوند، بدین معنی که آنها با ترشح مواد شیمیایی می‌توانند برخی از عناصر غذایی پایه موجود در خاک را از حالت تثبیت خارج و به صورت قابل جذب گیاه تبدیل کنند. این فرآیند نیز به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم انجام می‌گیرد که تأثیر مستقیم آنها معدنی شدن ازت است. این عنصر که معمولاً به شکل کمپلکس‌های آلی غیر قابل استفاده گیاه در خاک وجود دارد، پس از عبور از لوله گوارش کرم‌های خاکی ابتدا به آمونیاک و سپس به نیتریت و نیترات تبدیل می‌شود. تأثیر مستقیم کرم‌های خاکی در ازدیاد حاصلخیز شدن خاک، افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌ها و جانوران خاکزی و در نتیجه تولید مواد محرک رشد نظیر ویتامین‌ها بویژه ویتامین B12 است.

ج ) افزایش عملکرد محصولات کشاورزی بخصوص در کشت‌های متراکم. در بررسی‌های به عمل آمده در این زمینه با توجه به نوع کشت،‌ افزایش بین 25 تا 200 درصد مشاهده می‌شود که این امر از نظر اقتصادی بسیار مهم بوده و برای بهبود وضعیت اقتصادی کشاورزی ارزشمند است.

د ) کاهش مصرف کودهای کشاورزی. کاهش واردات این مواد به کشور نیز باعث جلوگیری از خروج ارز می‌شود و میزان ورود مواد شیمیایی و سمی به درون خاک و همچنین جذب قسمتی از این مواد سمی توسط گیاه را به مقدار قابل توجهی کاهش می‌دهد.

ه‍ ) حفاظت محیط زیست با جلوگیری از آلودگی خاک، آب و تولیدات کشاورزی، مواد شیمیایی که به عنوان کود در زمین‌های کشاورزی به کار می‌رود، به دلیل داشتن ترکیبات خاص، عمدتاً دارای نیمه عمر بیولوژیک زیادی هستند و در خاک سریع تجزیه نمی شود و این امر باعث جذب آنها از طریق ریشه گیاهان زراعی و انباشته شدن در نقاط مختلف بافت‌های گیاهی مانند برگ، ساقه و میوه می‌شود. با مصرف آن توسط مصرف کنندگان ثانویه، یک بزرگ‌نمایی بیولوژیک از مواد سمی در بدن مصرف کنندگان نهایی خواهیم داشت. باید توجه داشت که قسمت اعظم کودهای شیمیایی در هنگام آبیاری سنتی، شسته شده، وارد آب رودخانه‌ها و تالاب‌ها می‌شوند و بدین‌ترتیب باعث آلودگی آنها می‌گردند.

و) برخی از محققان بر این عقیده‌اند که گونه‌های کرم خاکی موجود در یک خاک را می‌توان به عنوان معرف نوع و خصوصیات آن خاک استفاده کرد.

 

تقدیر و تشکر

بدین وسیله از مسئولین و همکاران محترم معاونت پژوهشی و فنّاوری جهاد دانشگاهی که فرصت انجام این گونه تحقیقات را برای من فراهم آورده‌اند و همچنین از آقای محمدباقر عوضعلی‌پور که در تهیة این مقاله و سرکار خانم عظمت ارجمند که تایپ آنرا بعهده داشته‌اند تشکر و قدردانی می‌نمایم.

 

منابع و مأخذ

1ـ سوبارائو، ان‌اس‌: ترجمه‌آستارایی، دکتر علی‌رضا، 1375، کاربرد کودهای‌بیولوژیکی‌ در کشاورزی‌ پایدار، انتشارات‌ جهاد دانشگاهی ‌واحد مشهد 168 ص‌ .

2ـ فرمحمدی‌، سیف‌اله، 1368  ، بررسی‌و تحقیق‌در امکان‌جایگزینی‌کرم‌خاکی‌جهت‌پروتئین‌حیوانی‌غذای‌ طیور، جهاددانشگاهی‌واحد شهیدبهشتی‌، 88ص‌.

3ـ فرمحمدی، سیف‌اله، 1374، جزوه‌درسی‌دوره‌آموزش‌کارگاهی‌کرم‌های‌خاکی، شاخه‌زیست‌شناسی ‌جهاددانشگاهی‌واحد شهیدبهشتی‌، 82 ص‌ .

4ـ ملکوتی، دکتر محمدجعفر، 1374، بررسی‌وضعیت‌ تعادل‌عناصر غذایی‌در خاک‌های‌ایران‌و جلوگیری‌از مصرف‌بی‌رویه‌کودهای‌شیمیایی، ماهنامه‌آب‌، خاک، ماشین، سال‌دوم‌شماره‌10 مهرماه‌ص‌12ـ17.

6ـ تاتارو، الیشیا ـ 1372 ـ ورمی‌کمپوست‌چیست‌؟، سازمان‌بازیافت‌و تبدیل‌مواد شهرداری‌، شماره‌1149.6ص‌.

7. Cook| M.E; Effects of some fungicid treatments on earthworms populatio 1982| bio. Abs. 8(3)86.

8.      Edward| C.A.; The use of earthworms for composting farm wastes; rothamsted exeperimentaal station| harpenden| hertfordshire| U.K; 1983.

9.      Neuhauser| E.F.|R. Hartenstein and D|L. Kaplan; Groth of the earthworm Eisenia fetida in relationoto population density and food rationing;  Oikos 1980| P.35| 93-98.

10.  Schulze| M; Kompost und regenwurmzucht; Otto maier verlage| Ravensbury| Germany; 1986.

11.  Zicsi| A.; Loboratory observation on the feeding ecology of earthworm species in Hungry| zoosytematical Instiute of the L| Eutros university of sconcin Budopest| Hungry: 1957.