ابعاد یک پروژه آینده نگاری و متغیرهای مرتبط با این ابعاد

 

سید حبیب الله طباطباییان[1]

روح اله قدیری[2]

1-       عضو هیات علمی گروه مدیریت صنعتی- دانشگاه علامه طباطبایی

2-       کارشناس گروه آینده نگاری مرکز صنایع نوین- وزارت صنایع و معادن

 

 

چکیده

آینده نگاری بعنوان یک ابزار بسیار موثر جهت سیاستگذاری (و بخصوص سیاستگذاری علم و تکنولوژی) به دولتها کمک می نماید تا در شرایط دنیای امروز به چالشهایی همچون جهانی شدن و رقابت فزاینده پاسخی مناسب ارایه و اقداماتی موثر انجام دهند. در انجام هر پروژه آینده نگاری ناگزیر باید انواع خاصی از ابعاد یک پروژه را انتخاب نمود که این انتخاب با توجه به متغیرهای مختلف انجام می پذیرد. تحقیق حاضر تلاشی است که جهت مشخص نمودن متغیرهای تاثیرگذار بر برخی از ابعاد یک پروژه آینده نگاری انجام شد بگونه ای که در انتهای تحقیق، فهرستی از این متغیرها بدست آمد. در این تحقیق از طریق مطالعه ادبیات، مصاحبه با خبرگان و پیمایش از طریق پرسشنامه، 21 متغیر که بر ابعاد انتخابی این تحقیق تاثیرگذارند، شناسایی و میزان اهمیت آنها تعیین گردید.

 

1- مقدمه

آینده نگاری از اوایل دهه 1990 میلادی با استقبال بی نظیری از جانب سیاستگذاران علم و تکنولوژیِ کشورهای مختلف، رو به رو شد به گونه ای که از اوایل این دهه تاکنون تقریباً اکثر قریب به اتفاق کشورهای پیشرفته و بسیاری از کشورهای در حال توسعه و حتی برخی از سازمانهای بین المللی و منطقه ای، برنامه هایی را در این خصوص تدوین و اجرا نموده اند.

انجام صحیح و موثر یک پروژه آینده نگاری مستلزم اطلاع داشتن و آگاهی نسبت به ابعاد یک پروژه آینده نگاری است. این ابعاد باید بخوبی شناخته شوند تا نسبت به انواع موجود برای هر بعد، دید نسبتاً روشنی حاصل گردد. انتخاب نوع خاصی از ابعاد پروژه آینده نگاری نیز به متغیرها و عوامل مختلفی بستگی دارد. وجود همین متغیرهاست که باعث می گردد پروژه های آینده نگاری در کشورهای مختلف، بگونه هایی متفاوت انجام پذیرد.

 

2- ادبیات تحقیق

- تعریف آینده نگاری

محققان و دست اندرکاران حوزه آینده نگاری، تعاریف مختلفی را برای آینده نگاری مطرح نموده اند و هنوز بر سر یک تعریف مشخص به اجماع نرسیده اند. این امر ناشی از جدید بودن موضوع است که این تشتت در مفاهیم را توجیه می نماید. حتی برخی از محققان برای آینده نگاری در حوزه های مختلف، تعاریف متفاوتی ذکر کرده اند. بعنوان مثال دو محقق انگلیسی به نام های بن مارتین^[3] عضو مؤسسه تحقیقات سیاستگذاری علم و تکنولوژی^[4] و لوک جورجیو^[5] عضو مؤسسه تحقیقات سیاستگذاری در مهندسی، علم و تکنولوژی^[6] بین آینده نگاری تحقیقات^[7] و آینده نگاری تکنولوژی^[8] تمایز قایل شده و تعاریفی مجزا ارایه کرده اند( کینان  2003 ). از یک طرف بن مارتین آینده نگاری تحقیقات را این گونه تعریف کرده است:

«آینده نگاری تحقیقات فرآیندی است شامل تلاش سیستماتیک به منظور نگاه به آینده بلند مدت علم، تکنولوژی، اقتصاد و جامعه با هدف شناسایی حوزه های تحقیقات استراتژیک و تکنولوژی های عام نوظهور که احتمالاً به بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی منجر می گردد».

از طرف دیگر لوک جورجیو آینده نگاری تکنولوژی را این چنین تعریف می کند:

«یک ابزار سیستماتیک جهت تشخیص و ارزیابی آن دسته از پیشرفت های علمی و تکنولوژیکی که بر رقابت پذیری صنعتی، ایجاد ارزش و کیفیت زندگی تأثیرات بسیاری می توانند داشته باشند». در این دو تعریف بر برخی از جنبه ها تاکید شده است که عبارتند از) مرکز صنایع نوین 1381   ) ( کینان  2003 ):

1-     تلاش برای بررسی آینده بایستی سیستماتیک باشد تا تحت عنوان آینده نگاری قرار گیرد.

2-     این تلاش ها بایستی دراز مدت باشند (معمولاً بین 5 تا 30 ساله ) که بطور معمول فراتر از افق های معمول در برنامه ریزی هاست.

3-     آینده نگاری به جای اینکه یک مجموعه از تکنیک ها باشد یک فرآیند است و شامل مشورت و تعامل بین جامعة‌ علمی، سیاستگذاران و استفاده کنندگان از نتایج تحقیقات می باشد.

4-     تأکید بر روی شناسایی سریع تکنولوژی های عام نوظهور است یعنی تکنولوژی هایی که استفاده از آنها منافعی برای بخش های مختلف اقتصادی یا جامعه در پی خواهد داشت. این تکنولوژی ها در مرحله پیش رقابتی قرار دارند و می توان به منظور توسعه سریع، سرمایه ها را به سمت آنها جهت دهی نمود.

5-     تأکید دیگر بر روی تحقیقات استراتژیک می باشد یعنی تحقیقات بنیادی که به امید بوجود آوردن مبنای گسترده ای از دانش انجام می شود و احتمالاً پیش زمینه ای برای حل مسائل علمی شناخته شده فعلی یا آتی تشکیل می دهد.

6-     بایستی به منافع (و مضرات) اجتماعی تکنولوی های جدید نیز توجه شود، نه اینکه تنها تأثیر آنها بر روی صنعت و اقتصاد مورد توجه قرار گیرد.

ژاپنی ها نیز که بیشترین تجربه را در انجام آینده نگاری دارند در انجام مطالعات آینده نگاری خود، آینده نگاری را بدین صورت تعریف نموده اند(دفتر همکاری های فناوری 1381  ):

آینده نگاری فرآیندی است که طی آن درک کامل تری از نیروهای شکل دهنده آینده بلند مدت پیدا می شود. این نیروهای شکل دهنده، در تدوین و تنظیم سیاست ها، برنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها در نظر گرفته می شوند. آینده نگاری همچنین شامل ابزارهایی کمی و کیفی برای پایش سرنخ ها و شاخص های شکل گیری روندها و توسعه هاست. آینده نگاری نیازها و فرصت های آینده را به ما نشان می دهد. آینده نگاری سیاست دولتی را تعیین نمی کند بلکه به تعدیل آن کمک می کند تا در مقابل تغییرات شرایط زمانه، مناسب تر، انعطاف پذیرتر و مقاوم تر باشد.

در تعریفی که فورن ^[9] ارایه نموده، آینده نگاری:

یک فرآیند سیستماتیک و مشارکتی است که فراهم کنندة اطلاعات درخصوص آینده و ایجاد کنندة چشم اندازهای میان مدت تا بلند مدت می باشد به گونه ای که تصمیمات امروزین و بسیج اقدامات مشترک را هدف قرار داده است(مرکز صنایع نوین 1381).

در مجموع با در نظر گرفتن تعاریف ارایه شده فوق و سایر تعاریفی که توسط افراد، مؤسسات و نهادهای گوناگون ارایه شده است می توان تعریف مفهومی ذیل را مطرح نمود(دفتر همکاری های فناوری 1381  ):

" آینده نگاری" می کوشد تا معرفت و ا ندیشه ای آینده نگرانه را در میان "بخش های تجاری، دولت و نهادهای دانش" برای درک فرصت ها و تهدیدهای محتمل طی 10 تا 20 سال آینده، در عرصه بازار و تکنولوژی ها ایجاد کند و آنگاه با ایجاد و تقویت همکاری میان این سه بخش، به جهت دهی فعالیت های آنان در راستای اهداف تعیین شده، بپردازد.

 

- اهمیت و ضرورت انجام آینده نگاری برای کشورها

برای رویارویی با تغییرات اقتصادی و اجتماعی، سیستم های علم و تکنولوژی بایستی یا از طریق سازگار کردن تکنولوژی های فعلی و یا ایجاد و بکارگیری تکنولوژی های جدید، قادر به پاسخ گویی و تغییر باشند. ارزش آینده نگاری در آن است که یک فرصت ساختاریافته را برای نگاه به آینده و بررسی نقش علم و تکنولوژی در آینده، فراهم می آورد.

آینده نگاری، یک پاسخ و به نظر مارتین و ایروین^[10]  تنها پاسخ قابل قبول برای برطرف نمودن تعارضات ناشی از اولویت گذاری است، تعارضاتی که بوسیلة افزایش تدریجی هزینه های آزمایشات، منابع محدود، پیچیدگی تصمیم گیری های علمی و اعمال فشار های مختلف جهت دستیابی به ارزش واقعی پول و در نظر گرفتن جنبه های اقتصادی اجتماعی، ایجاد می شود. آینده نگاری، حداقل در مبانی و اصول خود، یک مکانیسم سیستماتیک به منظور فایق آمدن بر پیچیدگی ها و وابستگی های متقابل تصمیم ها ارایه می کند. آینده نگاری، این عمل را از طریق تحت تأثیر قراردادن تصمیم گیری های بلندمدت درخصوص تحقیقات و به خصوص تسهیل نمودن فرآیند سیاستگذاری، هنگامی که یکپارچگی و هماهنگی فعالیت ها در چندین بخش مختلف امری حیاتی است، به انجام می رساند(کینان  2003 ).

شناخت گسترده و روزافزونی در این باره وجود دارد که آینده نگاری، ابزار مفیدی برای تصمیم گیری در ارتباط با سیاستگذاری تحقیقات و تکنولوژی، چه در سطح ملی و چه منطقه ای و یا حتی در سطوح پایین تر در اختیار ما قرار می دهد. ژاپن بعد از سی سال تجربه، هنوز بصورتی گسترده از آینده نگاری استفاده می کند. آینده نگاری در کشورهای دیگر نیز از آغاز دهه 1990 شروع به تحکیم ریشه های خود نموده است.

1.       ذکر این نکته ضروری است که گسترش روزافزون آینده نگاری می تواند ظهور یک "قرارداد اجتماعی" جدید بین علوم و جامعه را تسریع کند. بعد از گذشت چندین دهه از زمانی که دولت ها و بخش عمومی از منافع قطعی که نهایتاً از علوم بدست می آید و از زمان وقوع این منافع مطمئن شدند، در حال حاضر بدنبال سرمایه گذاری های قابل ملاحظه ای که در علوم کرده اند، در انتظار منافع مستقیم بیشتر و خاص تری هستند. آینده نگاری ابزاری برای رسیدن به این هدف است(مرکز صنایع نوین 1381 

).

 

- ابعاد یک پروژه آینده نگاری

چون این تحقیق بدنبال شناسایی متغیرهایی است که ابعاد و اجزاء مختلف یک پروژة آینده نگاری را تحت تاثیر قرار می دهند، در این قسمت دسته بندی های متفاوتی که از ابعاد و اجزاء یک پروژه آینده نگاری در مقالات، کتاب ها و متون مختلف ارایه شده است، بررسی می گردد. در اینجا صرفا چند دسته بندی که شناسایی گردیده، به همراه توضیح هر بعد یا جزء آورده شده و در ادامه، ابعاد و اجزاء منتخب که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته، توضیح داده می شوند.

2.       مقالة " از آینده نگاری ملی به آینده نگاری منطقه ای: تجارب و روشها "^[11] برای پروژه های آینده نگاری ملی، 11 بعد مختلف را پیشنهاد می کند که باید در انجام آینده نگاری های ملی در نظر گرفته شوند. این ابعاد عبارتند از(گویگان 2000  ) :

1-      متولی^[12] پروژة آینده نگاری

2-      اسپانسر  یا حامی مالی پروژه

3-      اهداف پروژه

4-      تعیین قلمروی^[13] پروژه

5-      عناصر تحقیق و روش ها

6-      ارزیابی و پایش^[14] پروژه

7-      منابع پروژه

8-      سطح برنامه^[15] (ملی، بین المللی، منطقه ای)

9-      مداخله یا استفاده از نتایج^[16]

10-   نتایج مورد انتظار^[17] از انجام پروژه

11-   تکرار^[18] و انجام مجدد پروژه

 

3.       مایکل کینان و یان مایلز نیز در مقالة خود با عنوان "سازماندهی یک پروژة آینده نگاری تکنولوژی"^[19] به فرآیند تعیین قلمرو در ابتدای یک پروژة آینده نگاری و ضرورت انجام آن اشاره کرده اند و ابعادی که باید در این فرآیند در نظر گرفته شده و تعیین شوند را به دو دستة کلی به شرح زیر تقسیم نموده اند(مایلز  2003  ):

1-     ابعاد محدود کننده^[20] : که معمولاً (و نه همیشه) از پیش تعیین شده اند و تا حدود زیادی قابل بحث و مذاکره نمی باشند. این ابعاد در شکل زیر در سمت چپ قرار دارند و عبارتند از: نقطه شروع، نتایج مورد انتظار، مخاطبان، محیط سیاستگذاری و فرهنگ اجتماعی- اقتصادی و منابع.

2-     ابعاد تنظیم شونده^[21] : در این دسته فضای بیشتری برای تغییر ابعاد وجود دارد و بصورت دسته قبلی از پیش تعیین شده نمی باشند و می توان آنها را متناسب با نظر مشارکت کنندگان در پروژه انتخاب نمود. این ابعاد که در شکل زیر در سمت راست قرار دارند عبارتند از: روش ها، خروجی های رسمی، سازمان و مدیریت پروژه، موضوعات یا بخش های تحت پوشش، افق زمانی، مداخله سیاستی و نوع مشارکت.

 

نوع مشارکت

موضوعات یا بخش های تحت پوشش

مداخله سیاستی

افق زمانی

سازمان و مدیریت پروژه

خروجی های رسمی

روش ها

منابع

محیط سیاستگذاری و فرهنگ اجتماعی- اقتصادی

مخاطبان

نتایج مورد انتظار

نقطه شروع

ابعاد محدود کننده

ابعاد تنظیم شونده

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.        شکل 1- ابعاد یک پروژه آینده نگاری از نظر کینان و مایلز(مایلز  2003  )

 

5.       دنیس لاوریج و همکارانش^[22] در مقالة "تجربه برنامه های آینده نگاری ملی- یک چارچوب تحلیلی جدید" به معرفی یک چارچوب برای پروژه های آینده نگاری پرداخته اند به گونه ای که بتوان با استفاده از این چارچوب پروژه های آینده نگاری ملی را با یکدیگر مقایسه نمود. این چارچوب دارای سه بخش اصلی زیر می باشد(لاوریج  2001  ):

بخش اول – عناصر و ابعاد آینده نگاری  که 10 بعد یا عنصر در هر برنامه آینده نگاری را معرفی می کند.

بخش دوم- محور زمانی که به تحلیل عناصر ده گانه در سه دامنه زمانی آغاز پروژه، ادارة‌ پروژه و پیاده سازی نتایج پروژه می پردازد.

بخش سوم- محور ساختاری که به جایگاه ساختاری گروه های ذینفع/ بازیگر در پروژه و انواع روابط بین آنها می پردازد.

اما در بخش اول (که مرتبط با موضوع تحقیق است) ایشان ده بعد زیر را که می توان در هر برنامه آینده نگاری شناسایی نمود، معرفی کرده اند:

1-     ایجاد اجماع^[23] : به فرآیندی اشاره دارد که از طریق آن ارتباطات و اتحادها شکل می گیرد تا بوسیلة‌ آنها تصمیمات مربوط به برنامة آینده نگاری تحت تاثیر قرار گیرند و حامیان بالقوه تشویق و ترغیب می شوند تا درگیر فرآیند شده و مشارکت نمایند. معمولاً فرآ‌یند ایجاد اجماع یک فرآیند اجتماعی پیچیده است و دامنة گسترده ای از گروه های ذینفع را شامل می شود.

2-     جلب حمایت^[24] : شامل سه موضوع خاص زیر می شود:

- چه کسی (کسانی) درخصوص فعالیت های یک برنامه آینده نگاری تصمیم گیری می کنند؟

- چه کسی (کسانی) بودجه را تامین می کنند؟

- بودجة تامین شده چگونه استفاده می شود؟

3-      اهداف: که ضرورتاً با موضوعات و مسایل سیستم ملی تحقیقات یا نوآوری ارتباط دارند.

4-     قلمرو برنامه : اغلب، موضوعات مربوط به تعداد حوزه ها (بخش ها)، تعداد گزاره ها^[25] ، گستره مشورت، استفاده از پانل ها، افق زمانی و برنامه زمانی را پوشش می دهد.

5-     ابعاد و روش های تحقیق: ابعاد و روش ها بطور عمده ای به اهداف پروژه، قلمرو آن و ماهیت سیستم تحقیقات بومی بستگی دارد. موضوع قابل توجه دیگر در این خصوص، شناسایی واحدهای تحقیقاتی داخل یک کشور، که توانایی و قابلیت انجام کار تحقیق را دارند، می باشد.

6-     انعکاس پذیری^[26] : که اشاره به تدارک دیدن مکانیسم هایی دارد که از آن طریق بتوان فعالیت های یک برنامه آینده نگاری را از ابتدا مورد پایش و ارزیابی قرار داد. دستیابی به انعکاس پذیری نیازمند نوع خاصی از سازمان اجتماعی، نقاط عطف[27] صریح و معیارهای ارزیابی دارد.

7-     منابع: که آماده سازی بودجه و افراد را شامل می شود، افرادی که پول، زمان، بازیگران، روش های گردآوری و سازماندهی بازیگران و محدودیت های ساختاری را در نظر بگیرند(برخی اوقات ساختارهای اجتماعی موجود اجازه نمی دهند و حتی مانع می شوند که برخی بازیگران به انجام وظایف شان بپردازند).

8-      سطح برنامه: تصدیق می کند که برنامه های آینده نگاری عمومی می توانند در سطوح ملی، منطقه ای و محلی انجام پذیرند. بعلاوه، این برنامه ها می توانند بخش های اقتصادی خاص یا حوزه های زندگی اجتماعی و یا سازمان هایی خاص را هدف قرار دهند.

9-      نوع مداخله^[28] : که به عنوان نتیجة برنامه در نظر گرفته شده و می تواند به گونه ای مداخله جویانه یا غیرمداخله جویانه طراحی گردد.

10-   نتایج: که در برگیرنده نتایج خواسته و ناخواستة یک برنامه است.

a.      انجمن اطلاعات و تحقیقات صنعت ساختِ^[29]  انگلستان در گزارش خود تحت عنوان " هدایت بسوی آینده " ^[30] برای فعالیت آینده نگاری 5 بعد یا عنصر اساسی را به شرح زیر برشمرده است(نیری  2003 ):

1- ایجاد تعهد^[31] ، متعهد کردن ذینفعان و تعیین اهدافی واضح و مرتبط:

یک هدف یا نقطه پایان مشخص، برای انجام مؤثر آینده نگاری و قانع نمودن ذینفعان امری اساسی است. شفافیت اهداف ما را قادر می سازد که قلمرو فعالیت را تعریف کنیم، متدولوژی مناسب را انتخاب کنیم، افق زمانی که باید در نظر گرفته شود را تعیین کنیم و به گونه ای صحیح مشارکت کنندگان، تسهیل کنندگان و افراد دیگری که باید درگیر فرآیند شوند را شناسایی نماییم.

2- مفهوم^[32] ، یکی کردن فهم و درک ذینفعان از وضعیت فعلی، روندها و تهدیدات و فرصت های نوظهور:

داده ها از منابع مختلف اطلاعات جمع آوری می شود تا به یک درک و فهم از وضعیت فعلی دست یافته و نیروهای محرکه ای که شکل دهنده افق های آینده اند شناسایی گردند.

3- توسعه و بسط مفهوم^[33] ، اتخاذ یک دیدگاه گسترده تر و کشف چه می شود اگرها^[34] (سناریوها) و روندهای جایگزین:

یک مزیت آینده نگاری این است که بوسیلة گسترش دادن ادراکات از ممکن ها و فرصت ها به ایجاد استراتژی های مستحکم تر کمک شایانی می نماید. این تفکر خارج از چارچوب و در نظر گرفتن دامنه گسترده ای از موضوعات به شناسایی چه می شود اگرها یا ابهاماتی کلیدی منجر می گردد که عمدتاً پتانسیل تغییر محتوای رویدادها را دارا می باشند. همین ابهامات هستند که پیش بینی آینده را بوسیله برون یابی گذشته به آینده، ممکن می سازند.

4- ایجاد ممکن ها^[35] ، ایجاد سناریو های جایگزین:

آینده های جایگزین (سناریوها) با کشف مسیرهای متفاوت ایجاد می گردند که خود این مسیرها از روندها و ابهامات کلیدیِ شناسایی شده، ناشی می شوند. سناریوها به منظور کشف فرصت ها و تهدیدات در چشم انداز های ممکن و گوناگون، استفاده می شوند.

5- انتخاب کردن^[36] ، تعهد برای ایجاد آینده های برگزیده شده:

تاثیرات سناریوهای ایجاد شده باید در بافت اهداف فعلی بررسی شوند و اثربخشی استراتژی های فعلی تست گردد. پیوند دادن تصاویر آینده با زمان حال، مبنای استراتژی را شکل می دهد(چگونه به آیندة منتخب برسیم). اقدامات استراتژیک ممکن است شامل تغییرات عمده ای باشد. دامنه و گستره  این تغییرات هر چقدر که باشد، دانش مشترک و فرهنگ ایجاد شده بوسیلة آینده نگاری، یک زبان و مدل ذهنی مشترک را برای اقدامات موزون و هماهنگ فراهم می کند.

6.       جوزف وروس^[37]  نیز در مقاله خود تحت عنوان "یک چارچوب عام برای فرآیند آینده نگاری"^[38]  به ارایه یک چارچوب برای پروژه آینده نگاری می پردازد و خروجی های آینده نگاری را به عنوان ورودی هایی ارزشمند جهت توسعه استراتژی و برنامه ریزی استراتژیک مطرح می کند. چارچوب پیشنهادی وروس شامل چهارمرحله و به شکل زیر می باشد(سیریا  2000 ):

ورودی ها

تحلیل

تفسیر

ترسیم چشم انداز

خروجی ها

استراتژی

آینده نگاری

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7.        شکل2- چارچوب آینده نگاری از نظر وروس (سیریا  2000 )

 

همانطور که در شکل مشاهده می شود، چارچوب پیشنهادی شامل چهار مرحله ورودی ها، مرحله اصلی آینده نگاری، مرحله خروجی ها و نهایتا مرحله استراتژی است. مرحله اول یا مرحله ورودی ها، مرحله جمع آوری اطلاعات و روبش آگاهی های استراتژیک (روبش استراتژیک) است.

مرحله دوم یا مرحله اصلی آینده نگاری، خود دارای سه مرحله مجزای تحلیل[39]، تفسیر[40] و ترسیم چشم انداز[41] است. در قسمت تحلیل، اطلاعات جمع آوری شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و مقدمات انجام تحلیل های عمیق تر و گسترده تر فراهم می شود. در قسمت تفسیر، تحلیل های عمیق تری به منظور پی بردن به ساختارها و بینش های عمقی تر صورت می گیرد و در قسمت ترسیم چشم انداز، که مرحله ایجاد واقعی دیدگاه هایی در خصوص آینده می باشد، دیدگاه های مختلف در خصوص آینده های بدیل به صورت صریح ایجاد می شوند.

مرحله سوم، مرحله خروجی هاست که خود به دو دسته خروجی های ملموس و خروجی های غیرملموس تقسیم می شود. تا بدین مرحله آینده نگاری، وظیفه واقعی خود (یعنی ایجاد یک درک و فهم وسیع از گزینه های استراتژیکِ در دسترس) را به انجام رسانده است.

در آخر، خروجی ها وارد مرحله استراتژی می شوند. در مرحله استراتژی، تصمیم گیران بمنظور اتخاذ تصمیم و هدایت اقدامات استراتژیک در راستای پیاده سازی خروجی ها، از خروجی ها استفاده نموده آنها را در نظر می گیرند. همچنین جوزف وروس، پرسشهایی نوعی را در خصوص هر مرحله در کنار آن مرحله آورده است که نشاندهنده نوع فعالیت یا تفکری است که در هر مرحله انجام می گیرد و بدین ترتیب روش هایی که در هر مرحله می توان بکار گرفت را معرفی می نماید.

این دسته بندی ها، پنج دسته بندی مختلف از ابعاد و اجزاء یک پروژه آینده نگاری است که در ادبیات آینده نگاری و توسط اساتید و متخصصان این حوزه مطرح گردیده است و برای هر یک از این ابعاد و اجزاء، مصادیقی در تجربیات آینده نگاری کشورها وجود دارد.

 

- ابعاد انتخابی در این تحقیق

در این تحقیق بمنظور محدود نمودن حوزه مطالعه و با توجه به محدودیت های مختلف، ابعاد و اجزاء زیر مورد بررسی واقع می شوند:

1-     اهداف یک پروژه آینده نگاری

2-     مشارکت در یک پروژه آینده نگاری (نوع مشارکت کنندگان، گستره مشارکت و عمق مشارکت)

3-     روش های مورد استفاده در یک پروژه آینده نگاری

4-     خروجی ها و نتایج یک پروژه آینده نگاری

در ضمن مصاحبه با خبرگان حوزه آینده نگاری[42]، نظر آنان در خصوص ابعاد انتخابی خواسته شد و این ابعاد مورد تایید خبرگان واقع گردید. ابعاد انتخابی فوق را می توان در هر پروژه آینده نگاری انجام یافته (در هر سطح و با هر رویکردی) مشاهده نمود. مسلم است که هر پروژه آینده نگاری بدنبال محقق نمودن اهدافی است و برای تحقق این اهداف، عده ای درگیر فرآیند پروژه شده و در آن به مشارکت می پردازند. این عده بمنظور انجام فرآیند آینده نگاری، روش یا روش هایی را بکار می گیرند و در آخر، کل فرآیند پروژه به خروجی ها و نتایجی می انجامد.

در جدول شماره 1 در پیوست می توان ابعاد یک پروژه آینده نگاری که توسط افراد و سازمانهای مختلف معرفی شده را در کنار ابعاد انتخابی در این تحقیق مشاهده نمود.

 

3- بیان مساله و سوال های تحقیق

فعالیتهایی با عنوان آینده نگاری علم و تکنولوژی با سرعت بی سابقه ای در اکثر کشورهای توسعه یافته و حتی کشورهای در حال توسعه، در حال پیگیری و اجرا است(فتوحی 1382  ). بررسی مطالعات آینده نگاری که در کشورهای مختلف انجام یافته است، وجود تفاوت هایی در انجام این مطالعات را نشان می دهد. این تفاوت ها می تواند در هر یک از ابعاد آینده نگاری مشاهده شود. به عنوان مثال در بعد هدف از انجام آینده نگاری، برخی از پروژه های آینده نگاری هدفی چون شناسایی اولویت های تحقیقاتی و سرمایه گذاری در حوزه های مختلف را دنبال نموده و برخی دیگر هدفی همچون اطلاع رسانی به شرکتهای کوچک و متوسط (SME ها) را مدنظر قرار داده اند. سوال اساسی که اینجا مطرح می گردد این است که چه متغیرهایی بر هر یک از ابعاد آینده نگاری تاثیرگذارند و باعث می شوند مسئولان پروژه آینده نگاری با در نظر گرفتن آن متغیرها، برخی از انواع خاص هریک از ابعاد را انتخاب نمایند.

بدین ترتیب سوال های تحقیق حاضر عبارتند از:

سوال اصلی1-  متغیرهای مرتبط با ابعاد یک پروژه آینده نگاری تکنولوژی کدامند؟

سؤال اصلی یک، خود به چهار سوال فرعی تقسیم می گردد که عبارتند از:

1-1-          متغیرهای مرتبط با اهداف در یک پروژة ‌آینده نگاری تکنولوژی کدامند؟

1-2-          متغیرهای مرتبط با مشارکت در یک پروژه آینده نگاری تکنولوژی کدامند؟

1-3-          متغیرهای مرتبط با روشها در یک پروژه آینده نگاری تکنولوژی کدامند؟

1-4-          متغیرهای مرتبط با نتایج در یک پروژه آینده نگاری تکنولوژی کدامند؟

سوال اصلی2- کدامیک از متغیرهای شناسایی شده از اهمیت بیشتری برخوردارند؟

در این تحقیق از طریق مطالعه منابع موجود در ادبیات، مصاحبه با افراد خبره در زمینه آینده نگاری و استفاده از پرسشنامه به منظور نظرخواهی از متخصصین آینده نگاری، تلاش گردید به این سوال ها پاسخ داده شود. بدین صورت که ابتدا منابع موجود در ادبیات مورد مطالعه قرار گرفت و شناخت اولیه ای از ابعاد و متغیرها حاصل گردید. پس از آن از طریق مصاحبه با افراد خبره، نظر آنان درخصوص متغیرهای شناسایی شده جویا و از آنها خواسته شد که دیگر متغیرهایی را که به نظر آنان بر ابعاد آینده نگاری تاثیر گذارند، نام ببرند. سپس تمامی متغیرهای شناسایی شده از طریق پرسشنامه به قضاوت خبرگان و متخصصان گذاشته شد تا میزان ارتباط متغیرها را با ابعاد آینده نگاری تعیین نمایند.

 

4- روش تحقیق

- روشهای گردآوری اطلاعات

اطلاعات را می توان به روشهای گوناگون، در مکانهای مختلف و از انواع منابع گردآوری نمود. در این تحقیق، داده ها و اطلاعات مورد نیاز به روش های زیر جمع آوری گردید.

-  منابع علمی موجود در کتابخانه ها و جستجو در اینترنت:

بدینصورت که منابع علمی مختلف همچون مقالات، مجلات، کتاب ها و گزارش های مرتبط با آینده نگاری مورد استفاده واقع گردید و با تکیه بر آنها مبانی نظری تحقیق تدوین شد. همچنین با مطالعه ادبیات حوزه آینده نگاری، به بررسی ابعاد مختلف یک پروژه آینده نگاری پرداخته شد و متغیرهای مرتبط با این ابعاد تا حدودی شناسایی گردید.

در کتابها، مقالات و گزارش های مختلف، بصورتی گذرا به برخی از متغیرها اشاره شده که در زیر آورده شده اند:

1- متغیرهای تاثیرگذار بر انتخاب هدف در پروژه آینده نگاری عبارتند از:

سطح توسعه یافتگی حوزه های یا بخش های تحت پوشش، جهت گیری پروژه آینده نگاری، مخاطبان پروژه و انتظارات و خواسته های حامی مالی.

2- متغیرهای تاثیرگذار بر مشارکت عبارتند از:

وجود شاکله سازمانی مناسب در کشور، اهداف پروژه آینده نگاری،‌ جهت گیری پروژه، موضوعات یا بخش های تحت پوشش و نوع پروژه آینده نگاری (پروژه مستقل یا غیرمستقل).

3- متغیرهای تاثیرگذار بر انتخاب روش ها در پروژه آینده نگاری عبارتند از:

موجود بودن پایگاه های داده، اهداف پروژه آینده نگاری، فرهنگ مشارکت و پاسخگویی، هزینه و مدت زمان در دسترس، افق زمانی پروژه، وسعت و میزان مطلوب مشارکت، نیاز موضوع به استفاده ترکیبی از روشها، نیاز روشهای مختلف به داده های کمی یا کیفی و صلاحیت روش شناختی روش.

4- متغیرهای تاثیرگذار بر نتایج یک پروژه آینده نگاری عبارتند از:

میزان بودجه در دسترس، نوع سازمانها و جوامع درگیر در فرآیند پروژه، اهداف پروژه، مخاطبان پروژه و روش مورد استفاده.

پس از شناسایی اولیه متغیرهای تاثیرگذار، از طریق مصاحبه با خبرگان آینده نگاری، نظر آنان درخصوص این متغیرها اخذ گردید و از آنان خواسته شد تا متغیرهای دیگری را که به نظر آنان بر هریک از ابعاد تاثیر گذارند، مطرح کنند.

-  مصاحبه های عمیق نیمه ساختار یافته:

در این تحقیق، با چهار نفر از خبرگان آینده نگاری مصاحبه های عمیق و بصورت نیمه ساختار یافته انجام گرفت که این امر به شناسایی متغیرهای مرتبط با ابعاد آینده نگاری، کمک بسزایی نمود و زمینه طراحی پرسشنامه بسته پاسخ را فراهم نمود. در جریان مصاحبه، متغیرهای استخراج شده از مرور ادبیات با خبرگان به بحث و تبادل نظر گذاشته شد و نظر آنان درخصوص متغیرهای شناسایی شده و سایر متغیرهایی که ممکن است بر هر یک از ابعاد اثرگذار باشند، خواسته شد. در نتیجه مصاحبه هایی که با خبرگان انجام پذیرفت، برخی از متغیرها با متغیرهای نزدیک ادغام، برخی از متغیرها تفکیک و برخی متغیرهای جدید به فهرست قبلی اضافه گردید. تغییرات در خصوص متغیرهای هر بعد را می توان در جدول شماره 2 در پیوست مشاهده نمود.

بدین ترتیب پس از مصاحبه با خبرگان،‌ فهرستی نهایی از متغیرها تهیه گردید و به منظور نظرخواهی راجع به میزان ارتباط هر متغیر با بعد مربوطه، در قالب پرسشنامه در اختیار متخصصان آینده نگاری قرار گرفت.

- پرسشنامه بسته پاسخ:

در این تحقیق، با توجه به اطلاعات بدست آمده از مطالعه ادبیات و مصاحبه با خبرگان آینده نگاری، پرسشنامه ای شامل تمامی متغیرهای شناسایی شده تهیه گردید و جهت تعیین میزان ارتباط با ابعاد مربوطه، در اختیار متخصصان بیشتری قرار گرفت[43]. نمونه ای از پرسشنامه استفاده شده در جدول شماره 3 در پیوست آورده شده است. لازم به ذکر است که پرسشنامه ها با روش مصاحبه حضوری تکمیل گردید.

 

- تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده

در این تحقیق با توجه به اینکه تمامی افراد جامعه آماری مورد پرسش واقع شدند، به منظور تجزیه و تحلیل داده های گردآوری شده، از تکنیک های آمار توصیفی استفاده گردید. بدین ترتیب، جداول فراوانی به منظور تعیین درصد میزان ارتباط متغیرهای شناسایی شده با بعد مربوطه و شاخص مرکزی میانگین و ضریب پراکندگی، به منظور تعیین میزان اهمیت متغیرهای هر بعد، مورد استفاده قرار گرفت.

 

 

 

5- نتیجه گیری و پیشنهادها

با توجه به داده های جمع آوری شده و تجزیه و تحلیل های انجام گرفته، نتایج تحقیق حاضر بصورت پاسخگویی به سوالات تحقیق ارایه می گردد.

پاسخ سوال اول تحقیق و سوالهای فرعی آن با مطالعه ادبیات و مصاحبه های انجام یافته بدست آمد. تعداد متغیرهای شناسایی شده مشتمل بر 21 متغیر است که برخی از آنها بصورت مشترک بر چندین بعد تاثیرگذارند. این متغیرها در زیر توضیح داده شده اند.

 

- تعریف متغیرها

در این قسمت، تمامی متغیرهای شناسایی شده که 21 عدد می باشند، تعریف می گردد. این متغیرها عبارتند از:

1-    سطح توسعه یافتگی حوزه ها یا بخش های تحت پوشش^[44]، منظور میزان پیشرفته بودن و توسعه یافتگیِ تکنولوژیکی-اقتصادیِ حوزه ها یا بخش هایی است که در یک پروژه آینده نگاری پوشش داده می شوند.

2-    مخاطبان پروژه، مخاطبان یک پروژه آینده نگاری می توانند تصمیم گیران، سیاستگذاران، بخش های تجاری و صنعتی و ... باشند. در واقع یک پروژه آینده نگاری انجام می گیرد تا مزایایی برای مخاطبان به همراه داشته باشد.

3-    انتظارات حامی مالی، به خواسته ها، مطلوب ها و انتظارات تامین کننده منابع مالی پروژه اشاره دارد.

4-    انتظارات سازمان مجری، به خواسته ها، مطلوب ها و انتظارات سازمان هدایت کننده یا مجری پروژه آینده نگاری اشاره دارد.

5-    میزان بودجه در دسترس، میزان منابع مالی در دسترس که بوسیله یک یا چند حامی مالی تامین شده است.

6-    وجود شاکلة سازمانی مناسب در کشور^[45]، این شاکله به شوراهای تحقیقاتی، آکادمی های علمی، دانشگاهها، وزارتخانه های فعال در زمینه علوم، انجمن های حرفه ای، فدراسیون های صنعتی، گروه های مصرف کننده، بانک ها و غیره اشاره دارد که گروه های بالقوه ذینفع در یک پروژه آینده نگاری را تشکیل می دهند.

7-    آشنایی قبلی مشارکت کنندگان با آینده نگاری، به میزان آشنایی قبلی مشارکت کنندگان با مفهوم آینده نگاری و آگاهی از مزایا و منافع ناشی از اجرای آن اشاره دارد. این آگاهی می تواند از طریق مطالعه، برگزاری همایش، انجام پروژه های آینده نگاری و غیره ایجاد شده باشد.

8-    حضور افراد شاخص در پروژه، به افراد سرشناس و شاخص در هر یک از جوامع علمی، صنعتی، دانشگاهی، دولتی، سازمان های غیر دولتی و ... اشاره دارد که در پروژه آینده نگاری مشارکت می کنند.

9-    موجود بودن پایگاه های داده، به پایگاه های دادة ‌مناسب از لحاظ کمی و کیفی که در سطح یک کشور وجود دارند اشاره می کند.

10-فرهنگ مشارکت و پاسخ گویی[46] ، منظور فرهنگ مشارکت و پاسخ گوییِ متخصصان و کارشناسانی است که از اطلاعات آنها در فرآیند آینده نگاری استفاده می شود.

11-نوع سازمان ها و جوامع درگیر در فرآیند پروژه، به نوع تشکل ها و سازمانهایی اشاره می کند که در فرآیند آینده نگاری حضور دارند. این سازمانها می توانند از انجمن های صنعتی، انجمن های تجاری، سازمانهای غیردولتی، تشکل های علمی و تحقیقاتی، وزارتخانه های دولتی و... باشند.

12-جهت گیری پروژه^[47]، یک پروژه آینده نگاری می تواند چهار جهت گیری اجتماعی، علم و تکنولوژی، پویایی کسب و کار و منطقه ای(سرزمینی) را اتخاذ نماید.

13-اهداف پروژه، منظور اهدافی است که برای پروژه آینده نگاری تعریف شده است. اگر چه در این تحقیق، اهداف به عنوان یکی از چهار بعدانتخابی، مورد بررسی قرار گرفته است، اما خود این بعد، یک متغیر تاثیر گذار بر دیگر ابعاد می باشد.

14-موضوعات یا بخش های تحت پوشش در پروژه، به نوع موضوعات یا بخش هایی اشاره دارد که در یک پروژه آینده نگاری مورد بررسی قرار می گیرند. این موضوعات یا بخش ها می توانند علمی، تکنولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی، بخشی، فرابخشی و ... باشند.

15-نوع پروژه (پروژه مستقل یا غیر مستقل)^[48]، یک پروژه آینده نگاری می تواند به دو صورت مستقل و غیر مستقل انجام پذیرد. منظور از پروژه مستقل، پروژه ای است که به موازات سیاست ها و برنامه های موجود در سطح کلان کشور و به عنوان یک پروژه و یک کلیت جداگانه انجام می پذیرد نه به عنوان یک پروژه فرعی و درون یک پروژه دیگر. در حالیکه یک پروژه آینده نگاری غیر مستقل، به عنوان بخشی از یک پروژه کلی تر و در درون سایر برنامه و سیاست ها قرار گرفته و اجرا می شود.

16-مدت زمان در دسترس جهت انجام پروژه، منظور مدت زمانی است که برای اجرای یک پروژه آینده نگاری در دسترس است و تا آن زمان باید پروژه خاتمه یابد.

17-افق زمانی پروژه، اشاره به مقطعی در آینده دارد که قلمرو زمانی و جهت گیری آیندة فعالیت های آینده نگاری را محدود می سازد.

18-نیاز موضوع به استفاده ترکیبی از روشها، منظور نیاز فرآیند آینده نگاری به استفاده ترکیبی از روشهاست. در برخی مواقع استفاده از چندین روش، منجر به اثربخشی بیشتری می گردد.

19-وسعت و میزان مطلوب مشارکت، به گستردگی و عمق مشارکت مورد نظر که از جانب مشارکت کنندگان مختلف انتظار می رود، اشاره دارد.

20-صلاحیت روش شناختی روش^[49]، بدین معنا که روش های مختلف از لحاظ روش شناختی مناسب باشند و صلاحیت و شایستگی روش شناختی آنها تایید گردد.

21-روش مورد استفاده، منظور روش مورد استفاده در یک پروژه آینده نگاری است. اگر چه در این تحقیق ، روش به عنوان یکی از چهار بعدانتخابی، مورد بررسی قرار گرفته است، اما خود این بعد، یک متغیر تاثیر گذار بر دیگر ابعاد می باشد.

همچنین میزان ارتباط هر یک از متغیرها با ابعاد مربوطه در قالب جدول شماره 4 در پیوست آورده شده است. لازم به ذکر است که گزینه های خیلی زیاد و زیاد معادل ارتباط زیاد، گزینه متوسط معادل ارتباط متوسط و گزینه های خیلی کم و کم معادل ارتباط کم در نظر گرفته شده است. همچنین تمامی متغیرها، به دو دسته متغیرهای مرتبط با یک بعد و متغیرهای مرتبط با بیش از یک بعد تقسیم شده اند.

با توجه به اطلاعات جدول شماره 4، مشاهده می شود که متغیر "میزان بودجه در دسترس" با تمامی ابعاد ارتباط دارد و متغیرهای "اهداف پروژه" و "انتظارات سازمان مجری" با سه بعد، متغیرهای "جهت گیری پروژه"، "مخاطبان پروژه"، "وجود شاکله سازمانی مناسب در کشور" و "مدت زمان در دسترس جهت انجام پروژه" با دو بعد و سایر متغیرها هر کدام با یک بعد ارتباط دارند. همچنین ملاحظه می گردد که تقریباً تمامی متغیرها با ابعاد مربوطه ارتباط زیاد داشته و از نظر پاسخ دهندگان، دارای ارتباط زیاد شناخته شده اند.

بمنظور پاسخگویی به سوال دوم و تعیین میزان اهمیت متغیرهای شناسایی شده برای هر بعد، از شاخص مرکزی میانگین و ضریب پراکندگی استفاده شد که نتایج بدست آمده به شرح جدول های شماره 5 تا 8 در پیوست می باشد. لازم به ذکر است که متغیرهای مرتبط با هر بعد بر اساس ضریب پراکندگی و به ترتیب نزولی در این جدول ها مرتب شده اند.

بر اساس نتایج جدول 5، در میان متغیرهای مرتبط با بعد اهداف، متغیرهای انتظارات سازمان مجری و میزان بودجه در دسترس به ترتیب دارای بیشترین اهمیت می باشند و متغیر جهت گیری پروژه دارای کمترین اهمیت است.

بر اساس نتایج جدول 6، در میان متغیر های مرتبط با بعد مشارکت، متغیرهای اهداف پروژه و مدت زمان در دسترس جهت انجام پروژه به ترتیب دارای بیشترین اهمیت می باشند و متغیر آشنایی قبلی مشارکت کنندگان با آینده نگاری دارای کمترین اهمیت است.

بر اساس نتایج جدول 7، در میان متغیر های مرتبط با بعد روشها، متغیرهای میزان بودجه در دسترس و وجود شاکله سازمانی مناسب در کشور به ترتیب دارای بیشترین اهمیت می باشند و متغیر فرهنگ مشارکت و پاسخگویی دارای کمترین اهمیت است.

براساس نتایج جدول 8، در میان متغیر های مرتبط با بعد نتایج، متغیرهای مخاطبان پروژه و انتظارات سازمان مجری به ترتیب دارای بیشترین اهمیت می باشند و متغیر روش مورد استفاده دارای کمترین اهمیت است.

همچنین در جدول شماره 9 در پیوست، متغیرهای مرتبط با هر بعد به ترتیب اهمیت آورده شده اند.

 

- پیشنهادهای تحقیق

بر اساس یافته‌های تحقیق و با توجه به مبانی نظری موجود، پیشنهاد می شود:

-       در انجام پروژه های آینده نگاری در کشور (که زمزمه انجام چنین پروژه هایی درآینده نزدیک به گوش می رسد) به تمامی ابعاد یک پروژه آینده نگاری توجه کافی مبذول گردد. در این تحقیق دسته بندی های مختلفی از ابعاد یک پروژه آینده نگاری معرفی گردید که هر دسته بندی وجوهی از یک پروژه آینده نگاری را مد نظر قرار می داد. بنابراین ضروری است که تمامی وجوه و ابعاد آینده نگاری مورد توجه قرار گیرند.

-       با توجه به نتایج تحقیق، برخی از متغیرهای شناسایی شده از اهمیت بیشتری برخوردارند و برخی نیز بر چندین بعد تاثیرگذارند. بنابراین لازم است که در انجام پروژه های آینده نگاری در کشور، به این متغیرها و چگونگی تاثیرگذاری آنها بر ابعاد مربوطه توجه بیشتری معطوف گردد.

-       در این تحقیق، صرفا بر شناسایی متغیرهای تاثیرگذار بر چهار بعد منتخب یک پروژه آینده نگاری تمرکز شد. اما اینکه حالات و مقادیر مختلف هریک از این متغیرها، چه تاثیری بر ابعاد منتخب گذاشته و باعث انتخاب کدامیک از انواع آن ابعاد می گردند، موضوعی است که تحقیقات بعدی می توانند به آن بپردازند.

-       با توجه به محدودیت هایی که در انجام این تحقیق وجود داشت، امکان بررسی و شناسایی متغیرهای تاثیرگذار بر دیگر ابعاد یک پروژه آینده نگاری میسر نگشت. بنابراین پیشنهاد می گردد که تحقیقاتی دیگر جهت بررسی سایر ابعاد یک پروژه آینده نگاری انجام پذیرد تا دید وسیعتر و روشنتری نسبت به یک پروژه آینده نگاری حاصل گردد.

 

جدول1- ابعاد معرفی شده یک پروژه آینده نگاری در ادبیات و ابعاد انتخابی در این تحقیق

 

 

 

 

جدول 2- تغییرات متغیرها پس از انجام مصاحبه با خبرگان

 

جدول 3- نمونه پرسشنامه استفاده شده جهت نظرخواهی از متخصصان

 

جدول 4- میزان ارتباط متغیرها با ابعاد مربوطه

 

 

جدول5- شاخص های مرکزی و پراکندگی بعد اهداف

 

جدول6- شاخص های مرکزی و پراکندگی بعد مشارکت

 

جدول7- شاخص های مرکزی و پراکندگی بعد روشها

 

جدول8- شاخص های مرکزی و پراکندگی بعد نتایج

 

 

 

جدول 9- متغیرهای مرتبط با هر بعد به ترتیب اهمیت

 

منابع

1.       دفتر همکاری های فناوری ریاست جمهوری، "گذری بر تجربیات"، گزارش دوم گروه پژوهش آینده نگری فناوری، تابستان 1381.

2.       فتوحی فیروزآباد، مرتضی و سید مهدی قاسمی، "روشهای آینده نگاری و کاربرد آن در تعیین اولویتهای فناوری کشور"، مجموعه مقالات دومین همایش علم و فناوری- آینده و راهبردها، تهران، بهمن 1382.

3.       گروه مدیریت تکنولوژی مرکز صنایع نوین، "گزارش اول"، وزارت صنایع و معادن، خرداد ماه 1381.

5.      Gavigan| P. James & Fabiana Scapolo| “FOREN Workpackage 3”| IPTS| Seville| December 2000.

6.      Keenan| Michael| “Technology Foresight: An Introduction”| Technology Foresight for Organizers| 8-12 December 2003| Ankara| Turkey.

7.      Loveridge| Denis| Kirsten Cuhls| Mike Keenan and Maria Nedeva| “The practice of national Foresight programmes - A New Analytical Framework”| Policy Research in Engineering Science & Technology (PREST)| May 2001.

8.      Miles| Ian and Michael Keenan| “Organising a Technology Foresight Exercise”| Technology Foresight for Organizers| 8-12 December 2003 a| Ankara| Turkey.

9.      Nyiri| Lajos| “Foresight as a Policy-making Tool”| Technology Foresight for Organizers| 8-12 December 2003| Ankara| Turkey.

10.  University of Durham Business School| “Leading into the Future: Foresight Perspectives from the Construction Industry Research and Information Association (CIRIA)”| November 2000.

11.  Voros| Joseph| “A generic foresight process framework”| Foresight Journal| 2003| this journal is available at http://www.emeraldinsight.com/1463-6689.htm .