استفاده از پودر آن به عنوان منبع پروتپنی در تغذیه طیور

از: علی محموداقدم
سمینار دوره کارشناسی علوم دامی
دانشگاه آزاد اسلامی - واحد ورامین
استاد راهنما: دکتر محمدرضا عابدینی

میزان تولید و نیاز برای پروتئین حیوانی:
در سراسر جهان کوششهایی جهت تولید حداکثر مقادیر پروتئین، بخصوص از منشاء حیوانی صورت می­پذیرد. روش­های نیل به این هدف متفاوت بوده و شامل: افزایش تولید گیاهان غنی از پروتئین، بهبود کیفیت پروتئین­های غلات، افزایش نسبت تبدیل پروتئین‌های گیاهی به پروتئین­های حیوانی و جایگزینی سایر مواد ازته بجای پروتئین طبیعی در تغذیه نشخوارکنندگان، هستند. در گذشته در همه جنبه­های ذکر شده، نتایج برجسته ای به دست آمده است؛ واریته هایی از گندم و ذرت تولید شده اند که محصول برداشت شده در کشت آنها چندین برابر بیشتر از گذشته است. پروتئین بسیاری از گیاهان توسط اسیدهای آمینه ضروری، غنی سازی شده است. کشت گیاهان غنی از پروتئین با کیفیت بالا (بخصوص سویا و سایر محصولات گیاهان تیره بقولات) توسعه یافته است. پیشرفت در زمینه تغذیه دام اجازه می دهد که پروتئین های گیاهی و همچنین مواد ازته غیر پروتئینی به طور مؤثرتری به پروتئین حیوانی تبدیل شوند. نشخوارکنندگان وابستگی کمتری به پروتئین های طبیعی دارند، این امر با مصرف مواد ازته صنعتی و نتایج به دست آمده از آزمایشهای متعدد با جیره های خوراکی سنتز شده، تشریح گردیده است. علی رغم پیشرفتهای به دست آمده، افزایش انفجاری جمعیت، تلاش در جهت مبارزه با گرسنگی و سوء تغذیه را تا حد زیادی خنثی می نماید. وضعیت کنونی جهان چگونه بوده و چه آینده ای برای آن متصور است؟ انتظار می‌رود جمعیت جهان در سال 2100 به 7 میلیارد برسد (میزان رشد جمعیت تا سال 2000 در شکل 1 قابل مشاهده است).
اگر روند فعلی ادامه یابد، جمعیت دنیا در سال 2100 به 3/5 میلیارد نفر می رسد که وضعیت نسبتاً مطلوبی از نظر تغذیه است.

با وجود این، تفاوتهای اساسی موجود بین کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته از نظر میزان رشد جمعیت و افزایش تولید غذا، تا مدتها به عنوان مشکل باقی خواهد ماند. (شکل3). طی سالهای 1960 تا 1970 نرخ رشد جمعیت در آسیا 5/2%، در آفریقا 4/2% و در آمریکای جنوبی 9/2% بود؛ در صورتی که در آمریکا، کانادا و اروپا این رقم زیر 1% گزارش شده است.

میزان افزایش سالیانه تولید مواد غذایی در کشورهای توسعه یافته، بین سالهای 1951 تا 1962، 8/1% و 1962 تا 1973، 7/1% بود، در حالی که این ارقام در کشورهای در حال توسعه بترتیب برابر 7/0 و 3/0 درصد به ثبت رسیده است. مقدار پروتئین مورد نیاز جمعیت دنیا در حال حاضر به طور متوسط 240 هزار تن در روز است که در سال 2100 به 540 هزار تن خواهد رسید. چنانچه پروتئین حیوانی 40% از پروتئین مصرفی روزانه را تشکیل دهد، رقم مورد نظر تقریباً معادل 100 هزار تن در حال حاضر است و بیش از 240 هزار تن در سال 2100 خواهد بود. میانگین متداول مصرف سرانه پروتئین حیوانی در جهان 24 گرم در روز است؛ هر چند از نظر میزان مصرف اختلاف زیادی بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه وجود دارد (جدول1). (  Bogue| 1996| New Protein Foods)

در حال حاضر، 25% جمعیت زمین بیش از 30 گرم پروتئین حیوانی مصرف می کنند،   25% نیز مصرفی معادل 15 تا 30 گرم دارند، در حالی که 50% از جمعیت، کمتر از  15 گرم پروتئین حیوانی در روز مصرف می کنند. این نحوه، توزیع نشان می دهد که حل موفقیت آمیز مشکل گرسنگی و سوء تغذیه در مورد بخش اعظمی از جمعیت دنیا مشکل است.

بررسی چند سال اخیر نشان دهنده تغییرات قابل توجهی در تولید و مصرف فرآورده‌های پروتئینی بخصوص پودر ماهی است. به علت کاهش تدریجی فیتوپلانگتون های دریازی، تولیدات دریایی در حال کم شدن تدریجی هستند که میزان صید ماهی   تأیید کننده این موضوع است. محصول صنعتی ماهیگیری دریایی تا سال 1967 سالانه    8% افزایش می یافت. سپس یک دوره رکورد آغاز شد و در سال 1969 به طور محسوسی صید ماهی کاهش یافت. در پرو در سال 1971، 7/12 میلیون تن آنچوویس  صید شده بود، اما در سال بعد این رقم تنها 5/4 میلیون تن بود.

این امر موجب افزایش سریع قیمت پودر ماهی شد. بین سالهای 1966 تا 1970 قیمت هر تن پودر ماهی 156 دلار بود. طی سال 1971 و نیمه اول سال 1972 میانگین قیمت پودرماهی تا 180 دلار برای هر تن افزایش یافت. در تابستان سال 1972 به علت مشکلات بزرگی که در صنعت ماهیگیری پرو ایجاد شد، قیمت پودر ماهی تا 425 دلار برای هر تن افزایش یافت، در انتهای سال 1973 بهای هر تن پودر ماهی به 525 دلار رسید و در سال 1974 از 600 دلار فراتر رفت. در سال 1975 به واسطه یک فصل مناسب ماهیگیری، قیمت سریعاً سقوط کرده و به سطح حدوداً 240 دلار رسید. اما این تغییر دیری نپایید و قیمت پودر ماهی مجدداً افزایش یافت و در سال 1976 به 415 دلار و در سال 1977 به 502 دلار رسید. انتظار نمی رود این وضعیت در آینده بهبود یابد.
وضعیت مشابه ای نیز در مورد قیمت کنجاله سویا که عمدتاً از آمریکا صادر می شود، قابل مشاهده است. بین سالهای 1966 تا 1970 قیمت یک تن کنجاله سویا 94 دلار بود که در انتهای سال 1972 به 150 دلار، سال 1976 به 198 دلار و در سال 1977 به 230 دلار رسید. بدون تردید امکانات زیادی برای افزایش تولید وجود دارد اما فنّاوری فعلی ضمانتی برای حل این مشکل با استفاده از روشهای معمول نیست. خاکهای زراعی 10% از سطح زمین را در بر می گیرند. غلات در 3/2 از اراضی زراعی کشت شده و بیش از 50% از انرژی مصرفی انسان را تأمین می نمایند. در سال 1959 در جهان به ازای هر فرد، کمتر از نیم هکتار زمین زراعی وجود داشت. جمعیت سریعاً رو به افزایش است، حال آنکه از اراضی قابل کشت کاسته می شود. رشد سالیانه جهان، 70 میلیون نفر است. اگر این روند ادامه یابد، در سال 2000، فقط 3/0 هکتار زمین زراعی به ازای هر فرد وجود خواهد داشت، لذا به منظور تغذیه جمعیت جهان، میزان تولید محصول در هکتار باید 3 برابر وضعیت فعلی شود. امکان به دست آوردن مناطق جدید برای کشت نیز غیرمحتمل است. به صورت نظری با پرورش گیاهانی مانند بعضی جلبکهای دریایی  که قادرند بیش از 3% انرژی خورشید را تثبیت کنند، می توان این مشکل را حل نمود؛ اما متوسط تثبیت انرژی خورشیدی در سطح زمین 1/0 تا 3/0 درصد است. این نیازها در کنار جمعیت احتمالی 6 میلیارد نفری در سال 2000، مبین آن هستند که باید منابع جدیدی از پروتئین و انرژی جستجو شود. افراد با اندیشه های مختلف از جمله زیست شناسان، شیمیدانان، اقتصاددانان، تولیدکنندگان و مصرف کنندگان همه درگیر تلاش جهت حل این مشکلات شده اند.
به طور طبیعی اغلب این کوششها به ایده هایی نه چندان با ارزش منتج می شوند. در عین حال ممکن است بعضی از آنها مهم بوده لذا نباید نادیده گرفته شوند. استفاده از منابع غیرمعمول متعددی برای تغذیه دام و انسان به طور جدی آغاز شده است.
هزاران تن پروتئین میکروبی تولید شده از ان ـ آلکان ها و اتانول صنعتی، علاوه بر آنکه در بعضی فرآورده های مصرفی انسان استفاده می گردند، جزوی از جیره های غذایی دامی شده اند. استفاده از پروتئین های تهیه شده از تخمیر ضایعات لیگنوسلولزی و همچنین فضولات دامی آغاز شده است. فرآورده های تجزیه پروتئین­های کراتین و کلاژن در مخلوطهای غذایی حیوانات تک معده ای به کار می روند. زباله های خانگی و شهری نیز در سطح وسیعی مورد استفاده قرار می گیرند. لارو حشرات دو بال و همچنین بعضی از قارچها را می توان بر روی مواد ضایعاتی کشت داد؛ که در غیر این صورت آلوده کننده محیط زیست هستند.
استفاده از پروتئین های این موجودات قابل توجه است. در حال حاضر، بسختی می توان روند رو به رشدی را در این مورد پیش بینی کرد، اگر چه احتمالاً در آینده نقش مهمی در رفع کمبود پروتئین خواهند داشت.
میزان پروتئین مصرفی در کشورهای عضو شورای همکاریهای متقابل اقتصادی(روسیه، چک واسلواکی، بلغارستان، رومانی، لهستان، جمهوری دموکراتیک آلمان و مجارستان) نسبتاً بالاست و علی رغم رشد جمعیت و در عین حال کاهش میزان زمینهای زراعی موجود به ازای هر فرد، میزان آن در حال افزایش است.
طی 10 سال گذشته جمعیت این کشورها 10% افزایش یافته است، در حالی که از سطح زمینهای زراعی 2% کاسته شده است. با وجود این، بین سالهای 1960 تا 1977 سرانه مصرف گوشت و فرآورده های گوشتی از 56-33 کیلوگرم به 83-57 کیلوگرم افزایش یافت. مصرف تخم مرغ نیز از 197-84 عدد به 306-171 عدد رسید. در سال 1977 بالاترین سطح مصرف گوشت مربوط به جمهوری دموکراتیک آلمان      (6/83 کیلوگرم مصرف سرانه) و بالاترین میزان مصرف شیر در کشورهای چک واسلواکی به ثبت رسیده است (438 کیلوگرم برای هر فرد). با وجود بالا بودن نسبی مصرف سرانه در این کشورها، نسبت موجود بین پروتئین حیوانی و کل پروتئین مصرفی در شرایط فعلی مطابق با نیازهای فیزیولوژیک نیست. بنابراین، انتظار می رود در آینده میزان فرآورده های حیوانی در رژیم های غذایی افزایش یابد. پیش بینی می­شود مصرف روزانه پروتئین در کشورهای عضو شورای همکاریهای متقابل اقتصادی در مقایسه با سال 1970، 35-5% رشد داشته باشد.
نیل به این اهداف با توجه به پیش بینی های اجتماعی انجام گرفته مسئولیت سنگینی را متوجه تولیدکنندگان خوراکهای پروتئینی برای دام و پروتئین های حیوانی قابل مصرف انسان می کند. تولید مخلوطهای خوراک دام باید 100% نسبت به وضعیت فعلی افزایش یابد. منابع غیرمعمول نقش مهمی در حل مشکل پروتئین در کشورهای عضو شورای کمکهای متقابل اقتصادی ایفا خواهند کرد.

منابع غیرمعمول پروتئین و انرژی:
در گذشته تا حدودی منابع غیرمعمول مورد استفاده قرار گرفته و یا به لحاظ دارا بودن قابلیتهای درخور توجه، مد نظر بوده اند. استفاده از این منابع، همراه با تقویت روزافزون تولید محصولات کشاورزی، کاهش استفاده از غلات در تغذیه دام (در کشورهای توسعه یافته حدود 70% غلات تولیدی توسط دام مصرف می شود) و بهبود روشهای پرورش گاو و گوسفند بر پایه علوفه و محصولات مرتعی در جهت رفع وضعیت حاد غذا در جهان، جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده اند.
ارایه تعریفی از منابع غیر معمول پیچیده بوده و به مقطع زمانی که مورد استفاده قرار می گیرند، بستگی دارد. طی دوره اهلی کردن حیوانات و توسعه و بهبود کشاورزی (طی هزاران سال)، بیشتر منابع خوراکی از حالت غیر معمول به صورت معمولی درآمدند (غلات خوراک دام، ریشه ها و محصولات غده ای، فرآورده های فرعی تولید آرد، محصولات فرعی حاصل از صنایع نیشکر، کنجاله سویا، پودر ماهی، پودر گوشت و استخوان، کاه خرد شده و پخته شده با آب گرم  و غیره). امروزه تنها منابعی را می توان غیرمعمول نامید که در گذشته به صورت گسترده مورد استفاده قرار نگرفته باشند. علاوه بر آن، باید به جنبه های تاریخی و تکاملی نیز توجه شود.
زمانی که انسان زندگی را با شکار و میوه های جنگلی می گذراند، در رابطه با زباله ها هیچ مشکلی وجود نداشت. انسانها موادی را که برای حیاتشان مورد نیاز بود، مصرف می کردند و تا زمانی که بقایای به دست آمده در اکوسامانه به مصرف می رسید، این روند بدون زباله تکرار می شد. مشکل زباله بتدریج و از زمانی بروز نمود که مردم شروع به کشت و زرع و بخصوص ساختن اولین شهرها کردند. در گذشته انسانها بدون آنکه متوجه باشند، به بازگشت زباله ها و محصولات فرعی(وقتی از‌زباله ها استفاده شود، محصولاتی فرعی محسوب می گردند) از طریق چرخه اولیه (پرورش گیاهان) و ثانویه (پرورش حیوانات) به چرخه طبیعی مواد آلی کمک می کردند. با پیشرفت فنون علمی و بویژه رشد تولیدات صنعتی، رابطه بین انسان از یک طرف و طبیعت از طرف دیگر روز به روز پیچیده تر می شود. راز حل این مشکل که چگونه می توان به توازنی بین طبیعت و پیشرفت غیر متناسب فنون دست یافت؛ همچنان مجهول است. در حقیقت، مشکل از آنجا ناشی می شود که در حجم وسیع تولیدات بشری، مقادیر متنابهی مواد جنبی و ضایعات صنعتی تولید می گردند که نسبت به اکوسامانه های طبیعی بیگانه هستند.
در عصر حاضر با پیشرفت فنون علمی، روشهای تولید باید به نحوی اصلاح شوند که طی آن ضایعات یک سامانه تولیدی قبلی به عنوان ماده خام برای یک سامانه جدید مصرف گردند. همچنین به فنّاوری هایی نیاز است که بدون تولید ضایعات عمل نمایند.
تضاد بین آرزوهای بشر و مشکل چگونگی نیل به آنها براساس مراحل زیست طبیعی، در ارتباط موجود بین اجتماع بشری و بیوسفر بیشتر نمود پیدا می کند. نیاز اساسی برای حل این تضاد، بالا بردن کارآیی زیستی است. این امر تنها از طریق دستیابی به دانش عمیقتر از قوانین طبیعی به دست می آید که منجر به استفاده ای معقولتر از بیوسفر همراه با در نظر داشتن چرخه های طبیعی، حفاظت و تجدید منابع خواهد شد. افزایش کارآیی فتوسنتز نقش اساسی در این مورد ایفا خواهد کرد. با وجود این، تاکنون توازن مطلوبی با طبیعت برقرار نبوده است؛ حدود 106 گونه از پستانداران و 139 گونه از پرندگان طی دو هزار سال اخیر منقرض شده اند که بیشتر آن نیز به قرون 19 و 20 مربوط می باشد. حدود نیم میلیون هکتار از اراضی زمین کاهش یافته و 3/2 جنگلهای اولیه از بین رفته اند.
انسانها نظرات خود را بر تمام قوانین حاکم بر طبیعت تحمیل کرده اند، به طوری که رابطه بین طبیعت و جامعه بشری در اثر فرآیندهای فنّاوری گسسته شده است. طی رشد سریع علم و فنّاوری، فرآیندهای طبیعی به قدر کافی مورد توجه نبوده اند، در حالی که لازم  است پیشرفتهای فنی توسط انسان به سمتی هدایت شود که به عاملی در جهت بهبود رابطه بین طبیعت و جامعه بشری تبدیل گردد.
وظیفه ضروری، وارد نمودن مواد جنبی کشاورزی، جنگل و تا حدی صنعتی به اکوسامانه طبیعی کشاورزی و انتقال آنها به چرخه طبیعی مواد آلی، ناشی از این موضوع است. بعلاوه، این راهی جهت کمک به حفظ محیط زیست است. به طور نظری، بیشترین مقدار ضایعات آلی باید به خوراک دام تبدیل و یا وارد خاک شوند. از این منابع می توان به عنوان مواد مغذی گیاهی استفاده کرد و یا آنها را به طور مستقیم یا بعد از فرآوری مناسب به عنوان خوراک دامی به کار برد.
علاوه بر مواد خوراکی که در گذشته مورد استفاده قرار نمی گرفتند، مواد جنبی کشاورزی و صنعتی ناشی از جوامع بزرگ انسانی که در حال حاضر آلوده کننده محیط زیست هستند، نیز باید جزو منابع خوراکی غیرمعمول محسوب شوند. در این مسیر، دفع ضایعات همراه با حفظ محیط زیست مسایل اساسی هستند؛ لذا روش استفاده از ضایعات باید کاملاً تحت کنترل اصول اکولوژیکی باشد. محصولات فرعی حاصل از جوامع باید به گونه ای مورد استفاده قرار گیرند که ضمن در نظر داشتن قوانین طبیعی، تا کمترین حد ممکن باعث آلودگی محیط زیست شوند. چنین فنّاوری هایی می توانند به تجدید منابع و مواد خام کمک نمایند. مقادیر زیادی ضایعات وجود دارند که می توانند به عنوان موادخام، مستقیم یا بعد از فرآوری به مصرف تغذیه دام برسند. در بعضی موارد، می توان از این مواد پروتئین میکروبی تولید نمود. موفقیت در این امر به شکل منابع و چگونگی به کارگیری آنها بستگی دارد. منابع غیرمعمول را می توان به گروههای زیر تقسیم نمود:
1ـ ترکیبات پتروشیمیایی.
2ـ ترکیبات لیگنوسلولزی و محصولات فرعی ناشی از فرآوری آنها.
3ـ ضایعات کراتینی.
4ـ ضایعات چرم سازی.
5ـ فضولات و محتویات دستگاه گوارش حیوانات مزرعه.
6ـ ازت غیر پروتئینی.
7ـ زباله های خانگی و شهری.
8ـ بی مهرگان.

ترکیبات پتروشیمیایی:
ترکیبات پتروشیمیایی منابعی جهت تولید پروتئین میکروبی هستند که به عنوان پروتئین تک سلولی نیز شناخته می شوند. پروتئین های میکروبی، مهم ترین مواد خوراکی غیرمعمول در رابطه با رفع کمبود پروتئین هستند. این ترکیبات، نظرات بسیاری را متوجه خود نموده اند، زیرا با استفاده از فنّاوری های میکروبی می توان نسبت به تولید سریع خوراکهای پروتئینی کاملاً متراکم و حاوی بیشتر اسیدهای آمینه ضروری اقدام نمود. در حال حاضر، تولید صنعتی پروتئین میکروبی تقریباً مستقل از کشاورزی انجام می شود. علاوه بر فرآورده های فرعی کشاورزی حاوی قندها (ملاس ها، کاه ها، آب پنیر و غیره)، ترکیبات مختلف کربن دار (سوخت موتور دیزل، ان ـ آلکان ها، اتانول، متانول، گازطبیعی، متان، ضایعات جامد و مایع ناشی از فرآوری چوب و فضولات دامی) نیز می‌توانند به عنوان مواد اولیه توسط میکروارگانیسم ها مصرف شوند.
در میان این مواد اولیه، مواد خام پتروشیمیایی دارای بیشترین اهمیت بوده و اساس طرحهای بزرگ صنعتی با ظرفیت سالانه بیش از 100 هزار تن را تشکیل می دهند. عاملی که مانع پیشرفت در این زمینه می شود، ترس از باقیمانده های خطرناک و هیدروکربن‌های سرطان‌زا است. با وجود این، مشکلات اقتصادی، بخصوص در کشورهای سرمایه داری که قیمت مواد پتروشیمیایی به علت بحران انرژی رو به افزایش است، بسیار‌جدی‌تر‌هستند. ‌در روسیه، صنایع میکروبیولوژیکی رشد سریعی‌داشته است. سه طرح صنعتی هر یک با ظرفیتی بیش از 100 هزار تن در گذشته به بهره برداری رسیده‌اند. یک طرح صنعتی مشترک نیز توسط کشورهای شورای کمکهای متقابل اقتصادی در حال طراحی است که تولید آن بالغ بر 100 هزار تن مخمرهای خوراکی بوده و در موزیر  در روسیه ساخته خواهد شد. این طرح تولیدی باید میزان پروتئین حیوانی عرضه شده در کشورهای عضو را 15 تا 25% بهبود بخشد.
در حال حاضر ان ـ آلکان های استخراج شده، مهمترین مواد خام پتروشیمیایی مورد استفاده هستند. تولید پروتئین های مخمری از متانول در حال پیشرفت است، اما تاکنون موفقیت زیادی به همراه نداشته است. در چک واسلواکی تأیید شده است که اتانول صنعتی بهترین منبع کربن دار جهت تولید پروتئین های مخمری است و تولیدی معادل 5 هزار تن در سال 1990 برای آن پیش بینی می شود.
بحران انرژی و افزایش قیمت مواد پتروشیمیایی، بعلاوه هزینه های بالا در سرمایه‌گذاری در مقایسه با خوراکهای پروتئینی معمولی، در اغلب کشورها موجب ایجاد شرایط نامطلوب برای تولید پروتئین مخمری در مقیاسهای بزرگ صنعتی شده است. با وجود این، پروتئین مخمری هنوز منبعی با قابلیتهای بالا محسوب می شود. ممکن است در آینده جهت تولید پروتئین میکروبی به مواد لیگنوسلولزی توجه بیشتری شود.

ترکیبات لیگنوسلولزی:
کاه و ضایعات حاصل از صنایع چوب، مهم ترین ترکیبات این گروه هستند. این ترکیبات، منابعی از انرژی با هیدروکربن های فراوان و مقادیر کم مواد معدنی و ویتامین ها هستند. حدود 20% از کل چوب در صنایع به ضایعات تبدیل می شود. این مواد در کارخانه های چوب انباشته شده و معمولاً به میزان ناچیزی مورد استفاده قرار می گیرند.  ضایعات غیرقابل استفاده، بخصوص شاخه و برگها، پس از چند مرحله فرآوری می توانند در تغذیه دام مورد استفاده قرار گیرند. با وجود این، این منابع بسیار پراکنده بوده و با دشواری می توان مقادیر زیادی از آنها را به منظور تولید خوراک دام جمع آوری نمود.
از نقطه نظر کیفیت، مواد جنبی مایع و جامد حاصل از عمل آوری مکانیکی و شیمیایی چوب، مورد توجه بیشتری قرار گرفته اند. در چک واسلواکی سالیانه 700 هزار تن خاک اره تولید می شود که تنها 5/3% از آن مورد استفاده بعدی قرار می گیرد. ترکیب اصلی ضایعات چوبی، لیگنوسلولز است. لایه لیگنینی مهم ترین مانع هضم سلولز است. ترکیب پیچیده لیگنو پلی ساکاریدی باید تجزیه شود تا سلولز در دسترس میکروارگانیسم های موجود در پیش معده نشخوارکنندگان قرار گرفته و به همراه مکملهای مناسب به تولیداتی مانند گوشت و شیر تبدیل شود. به نظر می رسد فرآوری چوب، تحت حرارت بالا و فشار، مؤثرترین و اقتصادی ترین فنّاوری برای تجزیه جزیی چوب است.        خاک اره فرآوری شده بدین طریق، قابلیت هضمی معادل علوفه خشک با کیفیت متوسط داشته و می تواند به طور کامل جایگزین بخش علوفه ای جیره نشخوارکنندگان شود. تجهیزات مورد نیاز برای عمل آوری تحت فشار خاک اره و روش حرارت در فشار بالا نیز به طور مطلوبی تکامل یافته اند.
مواد حاصل از تجزیه کامل ضایعات لیگنوسلولزی، می توانند صرف تولید پروتئین مخمری برای حیوانات تک معده ای شوند و یا به عنوان منبع انرژی به صورت مستقیم در تغذیه نشخوارکنندگان به کار روند. با استفاده از تجزیه می توان منابع عظیمی جهت تولید پروتئین میکروبی ایجاد نمود. در حال حاضر، تولید صنعتی پروتئین مخمری در روسیه در مرحله بهره برداری آزمایشی بوده و در بلغارستان پژوهشهایی براساس تجزیه اسیدی غیر مستمر در دست انجام است. یک طرح صنعتی برای تولید پروتئین مخمری از ترکیبات سلولزی تجزیه شده با ظرفیت 40 هزار تن در چک واسلواکی راه اندازی شده است. همچنین نتایج امیدوارکننده ای توسط روشهای زیستی عمل آوری سلولز، بخصوص با استفاده از قارچ سفید برای تجزیه لیگنین به دست آمده است. این تجزیه اجازه می دهد که سلولز در شرایط آزمایشگاه  به گونه ای مشابه با مایع هضمی شکمبه، به طور مؤثری تجزیه شود.
ضایعات مایع مانند زایلوسل  که یکی از مواد مستخرجه از درخت راش  در هنگام تولید خمیر کاغذ است، از منابع عظیمی هستند که بسادگی فرآوری می شوند. ترکیب دیگر، ملاس چوب است که طی تولید صفحات فیبری در روش فرآیند مرطوب به دست می آید. هر دو ماده به طور کامل قابل جایگزینی با ملاس هستند. در چک واسلواکی، این مواد یک منبع بالقوه 30 هزار تنی از ساکاریدهای مایع با 50% ماده خشک را تشکیل می دهند که می تواند در تغذیه نشخوارکنندگان مورد استفاده قرار گیرد؛ در حال حاضر، فقط 2 هزار تن از این مواد مصرف می شوند. ضایعات مایع برای تولید پروتئین میکروبی نیز مناسب هستند. علاوه بر این، با مصرف ضایعات، بعضی از رودخانه ها تا 78% تمیزتر می مانند. خاک اره بعد از فرآوری مناسب، به همراه ضایعات مایع حاوی قندها و مواد ازته غیر پروتئینی، می تواند سهم مهمی در تأمین بخش علوفه ای جیره نشخوارکنندگان داشته باشد. ضایعات مایع گوگردی که یکی از محصولات فرعی تولید خمیر کاغذ است، برای تولید پروتئین تک سلولی به کار می رود. در حال حاضر، 6200 تن مخمر خوراکی از ضایعات مایع گوگردی در چک واسلواکی تولید  می شود. با افزودن اتانول صنعتی به ضایعات مایع گوگردی، می توان این ظرفیت را تا 26 هزار تن افزایش داد و در هفتمین برنامه 5 ساله، ظرفیت تولیدی معادل 34 تا 37 هزار تن مخمر خوراکی به دست آورد. هم اکنون در چک واسلواکی امکان تولید 44 هزار تن پروتئین میکروبی تحت بررسی است.

ضایعات کراتینی:
پر، مهمترین منبع ضایعات کراتینی است.در سال 1990، کل ضایعات پر در چک‌واسلواکی معادل 13 هزار تن بود. 5% از کل وزن طیور ذبح شده را پر تشکیل می دهد؛ بنابراین، در آینده می توان سالیانه 3900 تن پودر پر با مقدار ازت بالا (87%) تولید نمود. از این محصول می توان در کنسانتره های جوجه های گوشتی با نسبت 5% از جیره استفاده کرد. نتایج رضایت بخشی از فرآوری پر تحت فشار بالا به همراه سایر ضایعات طیور (روده، سر و پاها) به دست آمده است. تخمین زده می شود کل خوراک تهیه شده از این طریق 10 هزار تن در سال، یعنی، حدود10% از کل کنسانتره های خوراکی دام باشد.
سایر ضایعات کراتینی مثل موی ضایعاتی و شاخ نیز منابعی شناخته‌شده هستند. با وجود این، قبل از استفاده از این مواد در مخلوطهای غذایی، باید آنها را از نظر ارزش غذایی مورد آزمایش قرار داد. در چک واسلواکی سالانه 600 تن از این ضایعات تولید می‌شوند.

ضایعات چرم سازی:
ضایعات حاصل از مراحل چرم سازی را می توان در تغذیه حیوانات اهلی مورد استفاده قرار داد. ضایعات تولید شده شامل: تراشه های نرم پوست  و سریشم حیوانی  (بترتیب شامل 24 و 3/5% از وزن پوست) هستند، همچنین یک پوست، 75 تا 90 گرم فرآورده ای موسوم به پروتئین آهکی کلاژن  تولید می کند. میزان ازت در تراشه های نرم پوست و پروتئین آهکی کلاژن مشابه پودر ماهی بوده، ولی متیونین، لیزین و هیستیدین کمتری دارند. خوراک به دست آمده از غنی سازی این ضایعات با اسیدهای آمینه می تواند به عنوان جزوی از جیره جوجه های گوشتی (4% از جیره غذایی) به کار رود. همچنین از سریشم حیوانی می توان به نسبت 7 تا 8% از جیره غذایی استفاده کرد. اگر از این منابع پروتئینی بدون مکملهای اسید آمینه ای استفاده شود، باید از نسبت آنها در جیره های غذایی 50% کاسته شود.

فضولات و محتویات دستگاه گوارش حیوانات مزرعه:
از فضولات حیوانات مزرعه می توان خوراکهای غنی از ازت تهیه کرد. بستر سالن های پرورش طیور به صورت خشک یا سیلو شده در تغذیه نشخوارکنندگان بکار رفته و همچنین فضولات خشک یا سیلو شده بدون بستر گاو، خوک و طیور نیز آزمایش شده اند. در بعضی از مزارع خارج از چک واسلواکی از فضولات گاو و خوک به طرق دیگری استفاده می شود. بخشی از مایع که حاوی میکروارگانیسم ها است، به مصرف تغذیه دامهای تک معده ای می رسد در حالی که باقیمانده مایع جهت استفاده به عنوان آب صنعتی  مناسب است. بخش جامد که شامل پلی ساکاریدهای هضم نشده است، در تغذیه نشخوارکنندگان به کار رفته یا بعد از تجزیه صرف تولید پروتئین مخمری می شود.
سامانه های بسیاری برای استفاده از فضولات به عنوان خوراک وجود دارند. فرآیند براساس تولید هوازی و غیرهوازی پروتئین میکروبی، عمل آوری شیمیایی و مکانیکی و سامانه های بازیافت کامل مواد آلی در مزرعه استوار است. چندین فرآیند هوازی که اجازه می دهد از فضولات گاوی در تولید پروتئین میکروبی استفاده شود، توسعه یافته اند. از یک تن فضولات می توان 50 کیلوگرم فرآورده خشک حاوی 50% پروتئین با طیف اسید آمینه ای مشابه کنجاله سویا تولید کرد. همچنین می توان از فضولات به عنوان ماده خام برای فرآیند غیرهوازی استفاده نمود که محصول نهایی آن یک کنسانتره پروتئینی است. روشی برای جداسازی ترکیبات مایع و جامد از فضولات گاو در مزارع بزرگ گاوداری تکامل یافته است که نحوه عمل آن براساس صفحات لرزان و متراکم نمودن است. بخش مایع در مخازن نگهداری شده و می توان از آن به عنوان کود استفاده کرد. مواد جامد، سیلو شده یا به منظور از بین بردن عوامل بیماری زا توسط دستگاهی بر اساس سامانه کورال  پاستوریزه می شوند. از فرآورده تولید شده می توان به صورت یک خوراک مستقل یا در حالت مخلوط با خوراکهای معمول در تغذیه گاو استفاده کرد. فرآیند معمول فضولات گاوی شامل عمل آوری با محلول فرمالدئید    37% (10 کیلوگرم HCHO برای هر یک تن فضولات) و مخلوط کردن آن در یک همزن مارپیچ است. محصول فورمولاژ  نامیده شده و براساس فرآیند گرازون؛ لارسون (1975)، بلافاصله می توان از آن به نسبت 25 تا 50% از کل جیره غذایی استفاده کرد.
استفاده وسیعتر از فضولات گاو و خوک در تغذیه دام به هر نحو که باشد، غیر محتمل است، چون این مواد جزیی از چرخه طبیعی مواد آلی بوده و در صورت بازگشت به خاک در تشکیل هوموس شرکت می کنند. شاید استفاده از فضولات در تغذیه دام بیشتر مختص به گاوداری های بزرگ، واقع در نزدیکی شهرهای بزرگ شود که استفاده از فضولات، زباله های شهری و سایر ضایعات آلی با توجه به حفظ محیط زیست، مورد حمایت قرار می گیرد.
تاکنون در بیشتر سامانه های آزمایش شده و توصیه شده، جنبه های تجاری بر ضروریات اکولوژیکی ارجحیت داشته اند. در چک واسلواکی، تغذیه دام با استفاده از فضولات خشک شده خالص یا همراه بستر طیور مورد توجه قرار گرفته است. منبع اولیه فضولات خالص 500 هزار قطعه مرغ است که از آن می توان 1500 تا 2000 تن خوراک خشک تولید کرد. همچنین از بستر 5 میلیون جوجه گوشتی نیز می توان 5000 تا 10000 تن خوراک برای نشخوارکنندگان تولید کرد. به نظر می رسد استفاده از محتویات دستگاه گوارش به همراه خوراکهای تهیه شده از زباله های شهری و خانگی نیز رضایت بخش باشد.
بعضی مراکز پژوهشی در دنیا، تحقیقات را در مورد استفاده از فضولات به عنوان ماده اولیه برای پرورش بی مهرگان شروع کرده اند. لارو خشک شده مگس که به این روش تهیه می شود، می تواند در مخلوط غذایی به کار رفته و در جیره جوجه های گوشتی جایگزین کنجاله سویا و پودر ماهی شود. توده زنده لاروهای به دست آمده، تقریباً معادل 20% از وزن کل فضولات استفاده شده، است. این فرآوری برای فرآیند فضولات خوکها و طیور نگهداری شده در قفس نیز مناسب است. امکان استفاده از این فرآوری در مورد سایر حیوانات مزرعه نیز وجود دارد.

ازت غیر پروتئینی:
ازت غیر پروتئینی بخصوص اوره از گذشته در چک واسلواکی به صورت یک منبع معمولی در تغذیه نشخوارکنندگان در آمده است. منابع ازت غیر پروتئینی به صورت فزاینده ای مورد توجه قرار می گیرند، زیرا:
1ـ در تغذیه نشخوارکنندگان ازت غیر پروتئینی در سطحی بالاتر از مقادیر فعلی می تواند جایگزین پروتئین شود.
2ـ انرژی اضافی مورد نیاز برای ساخت پروتئین میکروبی از ازت غیرپروتئینی را می توان توسط منابع غیرمعمول تأمین نمود.
3ـ بعضی منابع جدید و بالقوه ازت غیرپروتئینی نیز مورد توجه هستند.
در حال حاضر، استفاده اندکی از منابع ازت غیرپروتئینی می شود. نتایج حاصل از آزمایشهای متعدد نشان می دهند که امکان استفاده مؤثر از ازت غیرپروتئینی همراه با همی سلولز، ترکیبات لیگنوسلولزی تجزیه شده و خاک ارّه عمل آوری شده، وجود دارد. این امر مؤید قابلیت بالای فرآورده های غیر کشاورزی برای مصرف در جیره های غذایی حیوانات چند معده ای است. با افزایش استفاده از مواد تهیه شده از اوره مانند فسفات اوره و بعضی ترکیبات ازته دیگر، ممکن است منابع دیگری نیز رواج یابند.
زباله های شهری و خانگی:
زباله های خانگی و رستوران ها یک منبع غذایی قابل توجه هستند. در چک واسلواکی میزان سالانه این زباله ها به ازای هر فرد، معادل 6/72 کیلوگرم بوده؛ کل زباله تولیدی به ازای هر فرد، نزدیک به 170 کیلوگرم است. مواد مغذی موجود در 5 تا 7 تن زباله خانگی تقریباً معادل 1 تن جو است. کل زباله های خانگی تولید شده در شهرهای بزرگ چک و اسلواکی 300 تا 350 هزار تن است که ارزش تغذیه ای برابر 50 تا 70 هزار تن غلات داشته و می توان از آن 15 تا 20 هزار تن خوراک خوک تولید نمود. همچنین ضایعات صنایع غذایی، توزیع و عرضه مواد غذایی، سالانه بر 5 میلیون تن بالغ می شوند. فرآوری و استفاده از این زباله ها در جهت تمیز نمودن محیط زیست در بسیاری از شهرهای بزرگ کشورهای جهان در حال گسترش است (روسیه، آمریکا، بلغارستان، دانمارک و غیره).
در چک واسلواکی از ضایعات تولید شده در 34 کارخانه صنایع غذایی، سالانه 145 هزار تن خوراک خمیری برای خوکها تولید می شود. میزان ماده خشک این خوراکها بین 10 تا 20% متغیر است. خون و محتویات پیش معده نیز می توانند به عنوان مواد خام برای تولید خوراک خمیری به کار روند.
روشی برای تولید خوراک نشخوارکنندگان براساس فرآیند میکروبی غیر هوازی مواد آلی با منشاء حیوانی که از زباله های خانگی جدا شده اند، تکامل پیدا کرده است. محصولی که بعد از 4 تا 7 روز فرآیند میکروبی تولید می شود، بعد از مخلوط شدن با سایر خوراکها و پس از اضافه کردن ملاس و اوره، حبه می شود.
امکان استفاده از لجن حاصل از رسوب فاضلاب در تغذیه دام نیز مورد تحقیق قرار گرفته است. لجن فعال( لجنی که قبل از‌رسوب با هوادهی مداوم از طریق‌زیستی(کشت میکروبی)تا حد‌زیادی تصفیه می شود). با رطوبت مناسب و میزان مجاز فلزات سنگین را می توان به زباله های خانگی که با افزودن ازت غیرپروتئینی و سایر مواد (محتویات شکمبه و سایر اعضای دستگاه گوارش، خون و میسیلیوم) از نظر کیفی بهبود یافته است، اضافه نمود. محصول نهایی استریل و بوزدایی شده و برای رسیدن به سطح ازت مورد نیاز می توان آن را با مقادیر بیشتری از ترکیبات ازته غیر پروتئینی مخلوط نمود. این فرآورده برای تغذیه گاو مناسب است.
استفاده از زباله های شهری در اثر مشکلات سازمانی ناشی از جمع آوری زباله های خانگی و جداسازی اجزای جامد آن، محدود می شود. در آینده روشهایی برای انجام عملیات جداسازی و فرآوری در مقیاسهای بزرگ قابل پیش بینی است. بعضی از این طرحها در گذشته در رم و میلان به بهره برداری رسیده اند. ظرفیت روزانه هر یک از آنها حدود 600 تن است و براساس نیاز قابل افزایش است. چنین تأسیساتی برای فرآوری کامل زباله، امکان جداسازی فلزات، شیشه و کاغذ را فراهم می کند و منجر به تولید محصولاتی واسط  می شود. کاغذ می تواند جهت تولید خوراک نشخوارکنندگان به کار رود. از ضایعات مواد غذایی برای تولید خوراک دام به شکل خمیر یا حبه استفاده می‌شود. بقیه مواد آلی بعد از فرآوری به کود تبدیل می شوند. این روش دفع زباله در شهرهای بزرگ به طور مؤثری با پاک کردن اکولوژیکی و حفظ محیط زیست مطابقت دارد.

بعضی منابع دیگر از خوراکهای غیرمعمول:
بعضی از ضایعات صنایع شیمیایی و ذوب فلزات می توانند به طور مؤثری در تغذیه دام مورد استفاده قرار گیرند. در چک واسلواکی، سالانه حدود 5 هزار تن مایع غلیظ حاوی پنتوزان ها که در نتیجه تولید پنتا اریتریتول  به دست می آید، با موفقیت مورد استفاده قرار می گیرد. میزان انرژی آن تقریباً معادل ملاس چغندرقند بوده و به علت قابلیت چسبندگی خوب برای تولید خوراکهای حبه ای بسیار مناسب است. استفاده از ضایعات کربوهیدراتی حاصل از صنعت فیبر مصنوعی نیز در تغذیه نشخوارکنندگان امیدوار کننده است.
پیش از آنکه ضایعات غیر آلی مورد توجه قرار گیرد، فقط از بنتونیت  به عنوان یک متعادل کننده میکروارگانیسم های شکمبه گاو به طور جزیی استفاده می شد. گرد و غبار حاصل از تولید سیمان می تواند برای حیوانات مزرعه منبعی از کلسیم و بعضی از مواد معدنی کم نیاز باشد.
این بررسی مختصر در مورد منابع خوراکی غیرمعمول، نشان می دهد که امکان استفاده از مواد مکمل زیادی در مواد خوراکی دام وجود دارد و این مواد می توانند نقش قابل توجهی در حل مشکل کمبود پروتئین ایفا کنند. با وجود این، بدون انجام مراحل معینی از فرآوری اولیه، استفاده از تمام این منابع غیرمعمول در تغذیه دام امکان پذیر نیست. این مراحل به خصوصیات ماده خام مورد استفاده بستگی دارند.
هنوز مسایل بسیاری مانند تجزیه میکروبی مواد، تعیین کیفیت و ارزش غذایی، کیفیت خوراکهای تهیه شده در رابطه با بیماریهای دامی، آزمایش امکان استفاده از خوراکهای غیرمعمول برای حیوانات مختلف مزرعه، طبقه بندی خوراکها بر حسب کیفیت و امکان استفاده از مواد غذایی جدید در مکملهای مخلوط، وجود دارند که باید حل شوند.

منابع خوراکی غیرمعمول و محیط زیست:
مورد استفاده قرار دادن ضایعات حاصل از موجودات زنده، موضوعی است که تا حد زیادی مرتبط با مسایلی مانند استفاده از اکوسامانه طبیعی و موجودات زنده مختلف در حال رقابت با یکدیگر است؛ با علم به آنکه کل سامانه توسط انرژی خورشیدی پشتیبانی می شود. گیاهان انرژی خورشیدی را ذخیره کرده و سپس توسط حیوانات علفخوار مصرف می شوند که این حیوانات نیز غذایی برای سایرین هستند. در انتهای این زنجیره میکروارگانیسم هایی وجود دارند که بر پیکر گیاهان و حیوانات مرده زیست       می کنند. بنابراین، تولید خوراکهای غیرمعمول بر پایه رشد میکروارگانیسم ها بر مواد گیاهی از نقطه نظر حفظ محیط زیست و همچنین تولید پروتئین مفید است. هنوز مشکلاتی در استفاده مؤثرتر از انرژی خورشیدی ذخیره شده در گیاهان مثل چوبها و منابع انرژی ناشی از ضایعات حیوانی، وجود دارد. در گذشته بسیاری از مواد با منشأ کشاورزی و جنگلی به طور سامانهاتیک مورد استفاده قرار نمی گرفتند و معمولاً وارد چرخه اولیة تولیدات کشاورزی می شدند. طی چرخه ثانویه تا حدی می توان از این مواد به عنوان منابع انرژی و پروتئین برای دام استفاده کرد. امروزه فنّاوری جدید، امکان استفاده مؤثرتر را از موادی که دفع آنها تاکنون مسأله ساز بوده است، ایجاد نموده است.
استفاده مؤثرتر از ضایعات و محصولات فرعی به علّت فشارهای اکولوژیکی و اقتصادی اجتناب ناپذیر است. ضایعات را باید مواد خام با ارزشی محسوب کرد که در صورت عدم مصرف باعث آلودگی محیط زیست می شوند. در حقیقت، استفاده از ضایعات، در حال تبدیل به یک تکلیف اقتصادی برای رفع کمبود مواد خام و انرژی از یک طرف و مسایل اکولوژیکی از طرف دیگر است. تعجب آور نیست اگر گفته شود که بازیافت موفقیت آمیز ضایعات به آنها ارزشی معادل طلا می دهد.

ضرب المثلی می گوید: “ ضایعات، مواد خامی هستند که در مکانی اشتباه جای گرفته اند“ .
افزایش آلودگی آب، خاک و اتمسفر توسط ضایعات جامد، مایع و گازی، و خطر کاهش منابع طبیعی، دلایل اصلی استفاده از ضایعات هستند. در اینجا منظور از ضایعات، ضایعات حاصل از موجودات زنده بوده که می توانند در چرخه ثانویه کشاورزی مورد استفاده قرار گیرند. هدف از فرآوری ضایعات، حذف اثرات منفی آنها بر محیط زیست و باز گرداندن آنها به چرخه طبیعی در قالب خوراک برای حیوانات مزرعه است. محدودیتها و اولویتهای اولیه، عبارتند از: پاکیزگی محیط زیست و حفظ تعادل اکوسامانه. تحقیق در مورد یافتن راههایی برای دفع ضایعات، مشکلات فزاینده ای ایجاد نموده است. در مورد فرآورده های با منشأ حیوانی به دلیل اینکه این مواد قابلیت برگشت به چرخه تولیدات را دارند، راه حل آسان است. این چرخه کوتاه، بسیار مؤثر است. فرآورده های فرعی با منشأ گیاهی که از تولیدات کشاورزی و جنگلداری، صنایع چوب و دفع زباله های شهری ناشی می شوند، می توانند به طرق مختلف مورد استفاده قرار گیرند، برای مثال، سوزاندن خاک ارّه و زباله های شهری یکی از راههای ممکن است. احتمالاً روشهای مناسبی برای عمل آوری شیمیایی ضایعات مایع و جامد ناشی از صنایع چوب، ابداع خواهد شد. با وجود این، معیارهای اقتصادی که نیازهای اکولوژیکی را نادیده می گیرند، مطلوب نیستند.
بعضی ترکیبات لیگنوسلولزی تجدید پذیری تقریباً نامحدودی دارند. برگها، شاخه ها، خاک ارّه و سایر تولیدات فرعی، همیشه به چرخه مواد آلی در طبیعت باز می گردند. این امر نقشی مهم در حفظ اکوسامانه جنگل دارد. مقادیر انبوه ضایعات ناشی از صنایع بزرگ چوب نیز باید به سامانه طبیعی باز گردانده شوند؛ مثلاً به نظر می رسد کمپوست سازی سریع ترین و عملی ترین راه بازگرداندن پوست درخت به طبیعت باشد. امکان استفاده از ضایعات مایع(زایلوسل و ملاس چوب) در تغذیه دام از نقطه نظر زیستی اهمیت بسزایی دارد. این یک روش در استفاده مؤثر از محصولات فرعی به صورت هماهنگ با مراحل طبیعی چرخه های مواد آلی بوده و در عین حال حفظ محیط زیست نیز تأمین می گردد. در حقیقت، در مورد استفاده کاملتر و مؤثرتر از انرژی ذخیره شده در چوب و سایر مواد حاوی لیگنین، مشکلاتی وجود دارد و در این مورد به فنّاوری های ویژه ای نیاز است. در طبیعت، این منابع انرژی توسط علفخواران مصرف می شوند. این حیوانات ترکیبی ایده آل از ماکروارگانیسم ها و میکروارگانیسم ها (در شکمبه) بوده و در اکوسامانه های علفزاری دیده می شوند. اکنون این حیوانات به تبدیل کننده های تولیدات ثانویه اکوسامانه پیشرفته به پروتئین حیوانی مورد نیاز برای تغذیه انسان تبدیل شده اند. استفاده مؤثر از ضایعات توسط نشخوارکنندگان اهلی، در حقیقت، یک مرحله طبیعی از چرخه مواد آلی است.
باید توجه داشت که اگر روشی مانند سوزاندن خاک ارّه و زباله های شهری بهترین راه حل محسوب شود و انرژی آزاد شده از آن تنها فرآورده مورد نیاز باشد، بخوبی ثابت شده است که این راه حل ممکن است عواقب زیان بار اکولوژیکی به دنبال داشته باشد. بنابراین، این سؤال قابل طرح است که آیا جستجو برای یافتن راههای زیستی جهت دفع این ضایعات سودمند نخواهد بود؟
بندرت مولکول آلی یافت می شود که نتوان از آن به عنوان غذا برای موجودی اعم از گیاه، حیوان یا میکروارگانیسم استفاده کرد. خاک ارّه را می توان به گونه ای فرآوری نمود که در تغذیه نشخوارکنندگان مورد استفاده قرار گیرد. خاک ارّه تجزیه شده برای تولید پروتئین مخمری مناسب است (منابع بالقوّه موجود در چک واسلواکی بالغ بر 100 هزار تن در سال تخمین زده می شوند).
زباله های شهری حاوی 50 تا 80% مواد آلی در قالب ضایعات غذایی و کاغذ هستند. این سؤال مجدداً مطرح می گردد که : آیا از جنبه اکولوژیکی سوزاندن تنها راه و صحیح ترین راه استفاده از زباله های شهری است؟ آیا بهتر نیست مواد آلی تجزیه شده و به زنجیره غذایی بازگردانده شوند؟ (مثلاً با تبدیل به کمپوست یا خوراک دام). ما این سؤالها را برای حفظ بیوسفر، افزایش تجدیدپذیری و بهبود بهره وری آن با توجه به رشد جمعیت جهان مطرح می کنیم. ما باید به این سؤالها پاسخ گوییم و راه حلهایی پیدا کنیم تا در شرایط کنونی که توازن طبیعت به واسطه فعالیتهای انسان مختل شده است، توازن با طبیعت مجدداً برقرار شود.
پیش از به کار بردن کودهای تجارتی، ضایعات ناشی از فعالیتهای انسان به آسانی به چرخه های طبیعی باز می گشتند . گیاهان به مصرف تغذیه انسان می رسیدند، در حالی که از کار حیوانات در صنایع استفاده       می شد. بخش اعظم ضایعات حاوی مواد زیستی حاصل از گیاهان، انسانها و دامها و نیز صنایع به طور مستقیم یا بعد از تبدیل به کودهای دامی، به خاک بازگردانده می شد. بخش قابل توجهی از ضایعات در گودالها دفن یا سوزانده می شدند. تولید صنعتی کودها، تغییر تقریباً بارزی در چرخه مواد ایجاد نموده است. کودهای معدنی از مواد خام معدنی تولید می شوند. حفر معادن و عملیات مربوط به آن محیط زیست را آلوده می کنند (شکل4 را ببینید که نشانگر اثرات زیست محیطی است). افزایش تولید کودهای معدنی منجر به ایجاد یک جریان متراکم از مواد می شود که به صورت خطی افزایش یافته و نتیجه آن آلودگی فزاینده محیط زیست است. دفن کردن و سوزاندن ضایعات، باعث آلودگی آب، خاک و اتمسفر می شود. تمام این موارد منجر به دور ماندن بیشتر زباله های آلی از جریان خطی مواد (یعنی ورود به چرخه های طبیعی)، کاهش درجه آلودگی محیط و حفظ مؤثرتر محیط زیست می گردند.
بیشتر ضایعات حاوی مواد زیستی قبل از این که به عنوان مواد مغذی به مصرف گیاه یا دام برسند، نیاز به فرآوری دارند. روشهای فرآوری شامل روشهایی مانند کمپوست سازی از زباله ها، عمل آوری ضایعات صنعتی و تبدیل آنها به کود، فرآوری پسابها و تبدیل ضایعات به خوراکهای دامی است. این فرآیندها احتیاج به توانایی های مختلفی داشته و در عین حال ممکن است با درجات مختلف محیط زیست را آلوده کنند(شکل4، EL3)

بعضی فنّاوری های بازیافت ضایعات:
روشهای موسوم به “ فنّاوری های اکولوژیکی“ در آینده نقش اساسی در استفاده از ضایعات و محصولات فرعی خواهند داشت. این فنّاوری ها به بازیافت حداکثر مواد آلی بین منابع آنها (مرغداری های بزرگ، صنایع فرآوری مواد غذایی، صنایع چوب و زباله‌های شهری) و طبیعت (کمپوست سازی، تغذیه گیاه و حیوان، زراعت زیر پوشش، پرورش ماهی و کشت قارچ) کمک می کنند. یافتن یک راه حل مناسب در مورد مسایل مربوط به استفاده از ضایعات آلی، می تواند نقش مؤثری در حفظ محیط زیست و کشف منابع غذایی جدید داشته باشد.
همان گونه که قبلاً نیز به دفعات ذکر گردید، مقادیر زیادی ضایعات جامد و مایع از تولیدات کشاورزی متمرکز دامی تولید می شود. رشد سریع جمعیت شهرنشین باعث افزایش مشکلات در مورد زباله های شهری و خانگی شده است. توسعه طرحهای عظیم فرآوری مواد غذایی و عملیات صنایع چوب باعث افزایش منابع و کمیت ضایعات حاصل از موجودات زنده شده است که می تواند تهدید کننده و در بعضی مواقع مختل کننده چرخه های طبیعی باشد. در نتیجه تلاشهای دامنه داری برای حفظ چرخه های طبیعی در جهت حفظ مواد خام و کاهش خسارات وارده به طبیعت در جریان است.
تاکنون، چند طرح به صورت نظری و همچنین مواردی عملی که سعی در حل چنین مشکلاتی از طریق بازیافت ضایعات حاوی مواد زیستی داشته اند، کامل شده اند. علاوه بر طرحهای ذکر شده در بالا برای تولید خوراکهای دامی حبه شده از زباله های شهری تفکیک شده، طرحی در برگیرنده توسعه یک مزرعه شهری با هدف تولید بهینه مواد غذایی انسانی، حداقل کردن انرژی مورد نیاز و حفظ محیط زیست طراحی شده است.
طرح دیگری در مورد یک برنامه جامع بازیافت ضایعات شهری با جمعیت 300 هزار نفر نیز به صورت جالبی طراحی شده است. این پروژه براساس استفاده از بستر طیور، فضولات سایر حیوانات مزرعه، زباله های خانگی و شهری، ضایعات سبزیجات، غلات و خرما برای تغذیه دام استوار بوده، به نحوی که حداقل نیاز به خوراکهای دامی معمول را به همراه دارد. تمام واحدهای تولیدی در شکل5 نشان داده شده است.
طرح فرآوری زباله های شهری و خانگی ظرفیت تولیدی بالغ بر 29200 تن کود در سال داشته و می تواند 7300 تن خوراک مکمل دامی برای گاو و سایر نشخوارکنندگان تولید نماید. مزرعه گاوداری شیری شامل 500 گاو و 750 گوساله بوده، جیره آنها عبارت از فضولات خالص و همراه با بستر طیور، ضایعات آلی، ضایعات خرما و خوراکهای معمولی است.
فضولات گاوی پس از فرآوری مناسب به عنوان مکملی برای خوراک سبز گوسفندان به کار می روند. تولید سالیانه واحد مرغداری مشتمل بر 450 هزار قطعه جوجه گوشتی، 13 هزار قطعه مرغ تخمگذار و 3/1 میلیون تخم مرغ است. بستر و فضولات طیور به خوراکهایی برای گاوهای شیری و پرواری تبدیل می شوند. بیشتر محصولات فرعی را می توان به طریق میکروبیولوژیکی فرآیند نمود و به خوراکهای دامی با ارزش تغذیه ای خوب تبدیل کرد.
زباله های شهری و خانگی عمل آوری شده، به همراه ضایعات ناشی از واحدهای گوسفندداری و گاوهای شیری، تأمین کننده کود برای واحدهای تولیدکننده گیاهان هستند. چنین الگوهایی به دفع زباله های حاصل از جوامع انسانی شهری و مورد استفاده قرار دادن ضایعات دامی از طریق سامانه های مرکب کشاورزی و صنعتی کمک می کنند. این سامانه استفاده از ضایعات الگویی است که امکان توسعه بیشتر در زمینه بازیافت با در نظر داشتن استفاده از دامداری های بزرگ، برای مصرف زباله های شهری و صنعتی با استفاده از توانایی خاص نشخوارکنندگان در مورد استفاده قرار دادن این منابع را مهیا می سازد. راه حلهایی از این قبیل می توانند نقش محسوسی در تثبیت سامانه اکولوژیکی داشته باشند. با وجود این، تاکنون هیچ سامانه بازیافتی که قادر به حل مشکلات موجود در رابطه با آلودگی محیط زیست و استفاده از منابع ضایعاتی به طور کامل باشد، طراحی نشده است.

طبق قوانین ترمودینامیک، ضایعات نابود نمی شوند. تنها می توان آنها را به موادی با ترکیبات مختلف تبدیل کرد که سرانجام وارد خاک، آب و اتمسفر می گردند. بنابراین، کیفیت محصول نهایی حاصل از مورد استفاده قراردادن ضایعات، تنها از این نظر مهم است. استفاده از حیوانات مزرعه در امر به مصرف رساندن ضایعات حاصل از موجودات زنده، دستاوردی امیدوار کننده جهت حداقل کردن اثر ضایعات بر محیط زیست با کاهش کمی ضایعات آلوده کننده محیط زیست است.
رابطه بین دامپروری و منابع صنعتی محصولات فرعی حاصل از موجودات زنده (صنایع غذایی و چوب و مواد انباشته شده شهری) را باید از نقطه نظر جدیدی مورد توجه قرار داد. سامانه و محل فرآوری و مصرف ضایعات، باید براساس منابع ضایعات تعیین شوند. در کنار بازگرداندن ضایعات به چرخه های طبیعی، متان تولید شده را می توان جهت تأمین حداقل بخشی از انرژی مورد نیاز برای تبدیل ضایعات به خوراکهای دامی به کار گرفت.
4میزان مواد مغذی جیره ای برای طیور:
میزان مواد مغذی برای طیوردرسنین مختلف، متفاوت می باشد. دراین مقال میزان پروتئین جیره مورد نظر می باشد که در جدول 2 ذکر گردیده است.
بدیهی است که تأمین میزان پروتئین (البته هر چه دقیقتر، بهتر) در جیرة طیور باعث افزایش بازده و راندمان تولید می گردد و این امر باعث افزایش توان اقتصادی دامپرور می گردد.
پروتئین مورد نیاز برای طیور توسط غذاهای مختلف تأمین می گردد و همان طور که در بخش پودر ماهی ذکر می گردد میزان پروتئین توسط پودرماهی و سایر مواد پروتئینی گیاهی نظیر کنجالة سویا تأمین خواهد شد.
1ـ آیا این میزان پروتئین مورد نیاز طیور توسط مواد دیگری تأمین خواهد شد؟
2ـ آیا مواد دیگری به غیر از پودرماهی وپودرگوشت و پروتئین گیاهی وجود دارند که این میزان پروتئین در جیره را تأمین کنند؟
3ـ آیا مواد دیگری غیر از پودرماهی و پودرگوشت را می توان در جیرة طیور اضافه کرد که همان میزان پروتئین یا پروتئین بیشتری داشته باشد و از لحاظ اقتصادی هم مقرون به صرفه تر از پودر ماهی وپودرگوشت باشند؟
4ـ آیا مشکلات پودر ماهی نظیر فساد اکسیداتیو و مشکل نگهداری آن و از طرفی وجود مواد غیر مطلوب در پودر ماهی نظیر بتائین که باعث بوی زخم در گوشت مرغ می شود و از طرفی مشکل مواد زائد که بصورت غیر مجاز به پودر ماهی اضافه می شوند را    می توان با معرفی مادة مغذی جدید مرتفع ساخت؟
این سؤالات و سؤالاتی از این دست، ما را بر این داشت که به دنبال مادة غذایی جدیدی برای جایگزینی با پودر ماهی یاپودرگوشت، دست به تحقیقاتی بسیار کوچک و ابتدائی داشته باشیم. و در ادامة کار این سؤال مطرح گشت که:
آیا پودر کرم خاکی می تواند، مادة جایگزینی بجای پودر ماهی یا پودر گوشت بعنوان منبع پروتئین در تغذیة طیور باشد یا خیر؟ 
این مطالب، جوابیست به‌سؤال فوق که درادامه به آن خواهیم پرداخت.در صفحات آتی به موضوع و انواع پروتئین و نوع متابولیسم پروتئین در طیور خواهیم پرداخت. سپس به موضوع پودر ماهی و سپس به موضوع اصلی، پرورش کرم خاکی و آنالیز آن و شرح سمینار خواهیم پرداخت.

دسته بندی تغذیه ای اسیدهای آمینه:
لیزین    اسید آسپاراتیک
متیونین غیرضروری اسید گلوتامیک
ترئونین   آلانین
تریپتوفان
فنیل آلانین   تیروزین می تواند از فنیل آلانین ساخته شود
ایزولوسین        ضروری       سیستئین می تواند از متیونین ساخته شود
لوسین    سرین  قابل تبدیل به یکدیگر هستند
هیستیدین   گلایسین ولی در بعضی مواقع به اندازة کافی ساخته نمی شوند 
والین
آرژنین    پرولین  بعضی مواقع به اندازة کافی ساخته نمی شود

برای ساخته شدن پروتئین، تمام اسیدهای آمینه، مورد نیاز هستند. وقتی که حتی اسیدهای آمینه غیرضروری به مقدار مورد نیاز وجود نداشته باشند، بدن جوجه ها به طور معمول یک اسید آمینه ضروری را به غیر ضروری تبدیل می کند یکی از روش های ارزیابی نسبی مؤثر بودن پروتئین های غذایی به عنوان منابع اسیدهای آمینه ضروری، تعیین ارزش بیولوژیکی آنها می باشد و ارزش بیولوژیکی یک پروتئین در صورتی بالاست که حاوی تمام اسیدهای آمینه ضروری به نسبتی مناسب و قابل دسترس و به مقدار نیاز برای رشد حیوان باشد و در صورت فقدان حتی یک اسید آمینه ضروری، ارزش بیولوژیکی پروتئین ناچیز خواهد بود.
عوامل مؤثر در ارزش بیولوژیکی یک پروتئین :
1ـ مقدار پروتئین جیره: از آنجا که ارزش بیولوژیکی یک پروتئین تابع، نسبت و مقدار اسیدهای آمینه محتوی آن می باشد، لذا مقدار پروتئین خوراک اطلاعات زیادی به ما نمی‌دهد ولی بهرحال ارزش بیولوژیکی تا اندازة قابل توجهی به مقدار پروتئین جیره بستگی دارد و این به علت آن است که کمبود مرزی (اندک) اسیدهای آمینه محدودکننده ممکن است با افزایش مقدار پروتئین جیره برطرف شود. لذا توصیه می شود برای تعیین ارزش بیولوژیکی یا نیاز هر مادة مغذی مقادیر آن در جیرة آزمایشی کمتر از حداقل مقدار نرمال گرفته شود و حدود 20 درصد کمبود در اغلب مواقع بعنوان یک تست قابل توصیه استفاده می شود.
2ـ حرارت محیط: با افزایش درجه حرارت محیط نیاز جوجه ها به انرژی کمتر شده و مصرف خوراک خود را کاهش می دهند در نتیجه پروتئین جیره ها باید افزایش یابد.
3ـ سن طیور: جوجه های جوان دارای رشد پروتئینی می باشند و لذا نیاز آنها به اسیدهای آمینه زیادتر از طیور بالغ است. بنابراین برای تعیین ارزش بیولوژیکی یک پروتئین اغلب از جوجه های 1 تا 42 روزه استفاده می شود.
4ـ گونه، نژاد و سویه: وقتی پروتئین به صورت درصدی از جیره، گرم پروتئین به ازای واحد انرژی قابل سوخت و ساز یا گرم در روز بیان شود احتیاج پروتئین برای گونه های مختلف طیور به طور قابل ملاحظه ایی تفاوت دارد. کبوتر و اردک نسبت به مرغ و بوقلمون به ازای هر واحد پروتئین رشد بهتری دارند و اختلاف سویه در پروتئین مورد نیاز مرغهای (لگهورن سفید موقعی ظاهر می شود که مقدار آن، نزدیک حداقل پروتئین مورد نیاز برای این نژاد باشد.)
اختلاف‌نژادی برای‌متیونین مورد نیاز،‌بین لگهورن سفید‌و‌جوجه های استرولورپ Austrolorp گزارش شده است و لگهورن سفید ظاهراً نیاز بیشتری به متیونین دارد.
5ـ بالانس اسیدهای آمینه: پروتئینی که فقط دارای مقادیر مناسبی از همة اسیدهای آمینه مورد نیاز باشد بر پروتئینی که دارای مقادیر بیش از حد یک یا بعضی از اسیدهای آمینه ضروری بوده و دارای مقادیر کمی از دیگر اسیدهای آمینه ضروری باشد ترجیح داده می شود زیرا چه بسا مقدار بیش از حد یک اسید آمینه اثر متضاد روی یک یا چند اسید آمینه دیگر بگذارد. بهرحال حداقل مقادیر معینی از اسیدآمینه های ضروری برای جوجه لازم است.
6ـ قابلیت هضم: عوامل زیادی در قابلیت هضم پروتئین ها دخالت دارند که از جمله می توان به درجه محلولیت، ساختمان ماکرومولکولی و نوع پروتئین اشاره کرد.
7ـ فراهم بودن اسیدهای آمینه Availability: که به قابلیت هضم و جذب پروتئینها بستگی دارد. بطوری که بعضی از پروتئین ها دارای اسیدهای آمینه‌ای هستند که آنزیم ها قادر به آزادسازی آنها جهت جذب در دستگاه گوارش نیستند.

احتیاجات پروتئینی طیور:
محاسبات ذیل برای نیمچه های در حال رشد می باشد و راندمان استفاده از پروتئین خوراک توسط این جوجه ها در موارد استفاده جهت، نگهداری، رشد بافت و رشد پر،61/0 می باشد.
پروتئین لازم جهت نگهداری: مرغ به ازای هر‌کیلوگرم وزن بدن روزانه‌حدود 250 میلی گرم نیتروژن با منشأ داخلی به ازای هر کیلو وزن بدن از دست می دهد.

پروتئین از دست رفته به ازای هر کیلوگرم وزن بدن:

(میلی گرم در روز) 1600=25/6×250

پروتئین لازم برای نگهداری:

پروتئین لازم جهت رشد. لاشه مرغ حدود 18 درصد پروتئین دارد:

پروتئین لازم برای رشد پر. در سه هفتگی 4 درصد وزن بدن را پرها تشکیل می دهند؛ که این مقدار در هفته چهارم به 7 درصد می‌رسد و بعد از آن نسبتاً ثابت می‌ماند. پر حدود 82 درصد پروتئین دارد:

به طور کلی مقدار پروتئین لازم برای یک جوجه در حال رشد به صورت زیر محاسبه می شود:

درباره احتیاجات پروتئینی لازم به ذکر است، پروتئین ها از اسیدهای آمینه ساخته شده اند و برای اینکه راندمان مصرف خوراک حداکثر باشد حیوان باید مقادیر کافی و معینی از اسیدهای آمینه ضروری و غیرضروری را برای رفع احتیاجات متابولیکی خود در اختیار داشته باشد بعبارت دیگر پروتئین مورد نیاز برای یک حیوان، در واقع نیاز آن برای تهیه هر یک از اسید‌آمینه‌های ضروری و همچنین تهیه مقدار کافی ترکیبات نیتروژنی مناسب برای سنتز اسیدهای آمینه غیرضروری می باشد از طرف دیگر هر پروتئینی چه در مواد گیاهی یا در یک بافت حیوانی دارای الگوی مشخصی از اسیدهای آمینه مخصوص به خود می باشد. بنابراین طبیعی است که مناسبترین پروتئین های گیاهی یا حیوانی جهت استفاده در جیره، آنهایی هستند که الگوی اسیدهای آمینه آنها مشابه با الگوی اسیدهای آمینه و بخصوص اسیدهای آمینه ضروری موجود در بافت های حیوان باشد و همچنین ازت کل مورد نیاز بدن را تأمین کند.

عوامل مؤثر بر احتیاجات پروتئینی و اسیدهای آمینه:
همانگونه که ذکر شد ارزش بیولوژیکی یک پروتئین تابع نوع اسیدهای آمینه محتوی آن می باشد. ولی با این وجود، در هنگامیکه جیرة غذایی تنها از چند ماده خوراکی تشکیل شده و اسیدهای آمینة اجزاء خوراک مزبور نیز مشخص است بکار بردن استانداردهایی که نیازمندیهای پروتئینی را بر مبنای کل پروتئین بیان می دارند قابل توجیه می باشد
مهم ترین عوامل مؤثر بر احتیاجات پروتئینی و اسیدهای آمینه طیور عبارتند از:
1ـ سن: پرندگان جوان بدلیل اینکه در اوایل رشد دارای رشد پروتئینی بوده و مرتب سلولهای جدیدی ساخته می­شود که قسمت اعظم آن آب (75 درصد) و پروتئین هستند لذا نیاز پروتئینی آنها در این سن بسیار بالاست. برای مثال جوجه های جوان (1 تا 42 روزه) اسیدهای آمینه ضروری مورد نیاز آنها 13 عدد می باشد، در حالی که این نیاز برای طیور بالغ به بیش از 9 یا 10 اسیدآمینه نمی رسد ولی با افزایش سن و هنگامیکه حیوان متمایل به ذخیرة چربی زیادتری در واحد وزن افزودة خود می گردد، میزان تراکم پروتئین جیره کاهش می یابد.
2ـ سرعت رشد: رشد همراه است با تقسیم سلولی، بنابراین وقتی که عوامل تحریک کننده رشد مانند آنتی بیوتیک ها و یا هورمون برای افزایش سرعت رشد تجویز می شوند یک افزایش نیاز پروتئینی را، برای حیوان نیز بدنبال خواهند داشت.
3ـ تولیدمثل: وقتی که پرندة بالغ شروع به تخمگذاری می کند، یک افزایش در احتیاجات پروتئین، ویتامین و مواد معدنی به ازای هر واحد مصرف خوراک و همچنین افزایش در نیاز انرژی پیدا می کند.
4ـ عوامل محیطی: طیور در هوای سرد نیاز بیشتر و در هوای گرم نیاز کمتری به انرژی دارند و از آنجا که مرغ تا زمان رفع احتیاجات خود به انرژی، خوراک مصرف می کند. لذا مصرف خوراک آنها در هوای سرد افزایش و در هوای گرم کاهش می یابد. بنابراین تغییر در تراکم پروتئین و مواد مغذی جیره در این شرایط نیز ضروری به نظر می رسد. بعنوان مثال جیرة دورة تخمگذاری مرغان تخمگذار در آب و هوای سرد ممکن است حاوی کمتر از 12 درصد پروتئین باشد ولی در آب و هوای گرم این مقدار به 15 تا 17 درصد می رسد.
5ـ مقدار انرژی: در حالی که طیور تا زمانی خوراک مصرف می کنند که نیاز انرژی آنها برآورده شود لذا به موازات افزایش انرژی جیره مقدار پروتئین نیز باید اضافه شود و در غیر این صورت اعمال فیزیولوژیکی، رشد، نگهداری یا تولیدمثل نمی تواند بخوبی انجام شود.
6ـ بیماریها: بیماریهایی که بر روی مصرف خوراک، هضم و یا جذب مؤثر هستند بر نیاز پروتئینی نیز اثر می گذارند. برای مثال بیماری کوکسیدیوز بدلیل تخریب دیواره روده کوچک، باعث کاهش قابلیت هضم شده و در نتیجه احتیاجات بعضی از مواد معدنی یا دیگر مواد مغذی را افزایش دهد.
7ـ نژاد و سویه: اختلافات ژنتیکی ممکن است روی سرعت رشد و بدنبال آن نیاز به مواد مغذی مانند پروتئین، اثر داشته باشند. ولی علاوه بر این بنظر می رسد که ارتباط ژنتیکی، بیشتر مرتبط با احتیاجات اسیدهای آمینه مشخص می باشد تا کل پروتئین خام و مطالعات انجام شده بر روی اسیدهای آمینة مختلف از جمله: متیونین، لیزین و آرژنین نشان داده است که تنوع ژنتیکی بر احتیاج به اسیدهای آمینه تأثیر می گذارد. برای مثال جوجه های لگهورن سفید نسبت به جوجه های استرولورپ  Austrolorp   نیاز بیشتری به متیونین دارند و در حالیکه رشد جوجه های لگهورن سفید بوسیله افزایش متیونین و سیستئین به جیره افزایش می یابد ولی جوجه های استرولورپ فقط به افزایش سیستئین پاسخ        می دهند و احتمالاً بدلیل این است که این سویه میتونین کمتری را نسبت به لگهورن سفید به سیستئین تبدیل می کنند.
8ـ روابط بین اسیدهای آمینه با یکدیگر: این مسئله بیشتر در اثر ازدیاد اسیدهای آمینه در جیره بوجود می آید بطوری که در شرایط خاصی ممکن است، افزودن مقدار ناچیزی از یک اسید آمینه باعث کاهش رشد جوجه ها شود.

عوارض کمبود پروتئین یا اسیدهای آمینه ضروری:
1ـ کاهش رشد. اولین علامت کمبود پروتئین و یا یکی از اسیدهای آمینه ضروری کاهش رشد است. عارضه فوق در اثر کاهش تشکیل سلولهای جدید و کاهش در ابقاء نیتروژن بوجود می آید که این مسئله بدنبال کاهش سنتز هورمون ها و آنزیم ها که بسیاری از وظائف مهم را در سنتز پروتئین و بدنبال آن رشد جوجه ها دارند اتفاق می افتد.
2ـ افزایش سنتز چربی. زیرا جوجه بدلیل عدم کفایت پروتئین یا اسیدهای آمینه برای رشد قادر به استفاده از انرژی نخواهد بود و در نتیجه حیوان انرژی مازاد را به چربی تبدیل میکند.
3ـ افزایش حساسیت به افلاتوکسین. افلاتوکسین ها مواد محلول در چربی هستند بنابراین هر عاملی که باعث افزایش سنتز چربی شود شانس بهتری را برای اینکه آنها بداخل کیلومیکرونها انتقال یابند فراهم می کند.
4ـ کاهش راندمان غذایی. که این مسئله بدلیل کاهش رشد جوجه ها اتفاق می افتد.
5ـ کاهش قدرت تولیدمثل. تخم مرغ دارای مقدار زیادی پروتئین است و اگر جیره دارای کمبود پروتئین یا چند اسید آمینه ضروری باشد، مرغ قادر نیست که تولید تخم مرغهایی با پروتئین کم بکند و از طرف دیگر در صورت تولید تخم مرغ، جوجه های حاصل از آنها در مراحل مختلف جنینی یا در بدو تولید تلف می شوند. از طرف دیگر برای مثال      اسید آمینه آرژنین جهت  تولید و تشکیل اسپرم در حیوان نر ضروری می باشد.
6ـ کاهش رشد پرها و خصوصیات ظاهری: بعضی از اسید آمینه ها مانند لیزین روی رشد و تولید رنگیزهای پر اثر می گذارند و کمبود آنها باعث کاهش رشد پرها، ایجاد حالت شکنندگی و یا پرریزی در پرنده می شود.

راههای جبران کمبود یک اسید آمینه در خوراک:
1ـ افزایش سطح پروتئین. ولی باید توجه داشت اگر جیره از نظر اسیدهای آمینه بالانس نباشد افزایش پروتئین ممکن است باعث افزایش نیاز حیوان به اسیدهای آمینه ضروری و همچنین ایجاد حالت عدم تعادل و یا رقابت بین آنها شود.
2ـ استفاده و ترکیب منابع مختلف پروتئینی در جیره تا کمبود اسیدهای آمینه یکدیگر را جبران کنند.
3ـ افزایش مقدار محدودی اسید آمینه های خالص به خوراک.
عوارض ازدیاد اسیدهای آمینه در جیره:
در شرایط خاصی ممکن است افزودن مقدار ناچیزی از یک اسید آمینه باعث کاهش رشد جوجه ها شود. هارپر اینگونه اثرات را به سه صورت: نامتعادلی، رقابت و یا مسمومیت اسید آمینه ای مشخص کرده است.
1ـ نامتعادلی: وقتی که از یک جیرة کم پروتئین استفاده کنیم اثر این حالت مشخص می شود. در این شرایط افزایش دومین اسید آمینه محدود کننده به جیره نیاز جوجه را به اولین اسید آمینه محدودکننده افزایش داده و باعث کاهش رشد جوجه ها خواهد شد. ولی کاهش رشد با افزایش اولین اسید آمینه محدود کننده برطرف خواهد شد.
2ـ رقابت:‌‌در این حالت کاهش رشد مربوط به ازدیاد یک  اسید آمینه ساده، با افزودن اسید آمینه ای که از نظر ساختمانی مشابه با آن باشد برطرف می شود. برای مثال رقابت بین اسید آمینه لیزین و آرژنین، که افزایش لیزین جیره باعث افزایش نیاز به آرژنین خواهد شد.
3ـ سمی بودن: به نظر می رسد مصرف بیش از حد بعضی از اسیدهای آمینه سمی باشد. برای مثال افزایش متیونین در مقادیر بالا به جیره، باعث کاهش رشد می شود. همچنین اگر جیره از نظر نیاسین یا اسید فولیک فقیر باشد گلایسین برای جوجه ها اثر سمی دارد.

پودر ماهی به عنوان اولین منبع پروتئینی حیوانی:
پودر ماهی توسط پختن ماهی و فشرده نمودن توده پخته شده جهت خارج نمودن بیشتر روغن و آب از آن تولید می شود. مایع آبدار خارج شده، بعد از تغلیظ به تودة فشرده شده اضافه گردیده و کل مواد خشک می گردند. در حدود 90 درصد از مادة خام مورد استفاده در تولید پودر ماهی از گونه های روغنی نظیر آنچویس، کاپلین و منهدن Anchonies|Capelin and menhaden  تشکیل شده، 10 درصد باقیمانده از ماهی ها از گونه هایی نظیر هادوک و کد Haddock and Cod   )به اضافه برخی ضایعات) تشکیل می شود.
از نظر تغذیه ای، روش خشک نمودن بسیار مهم است، زیرا خشک کردن بیش از اندازة ممکن است بطور قابل توجه ای کیفیت محصول را کاهش دهد. دو نوع اصلی خشک کردن مستقیم و غیرمستقیم وجود دارد. در روش اول، هوای داغ (در حدود 500 درجه سانتی گراد) از روی مواد هنگام گردش در یک محفظه استوانه ای عبور داده می شود. درجه حرارت مواد باید بین 80 و 95 درجة سانتی گراد حفظ شود و در صورت عدم کنترل دقیق دما می تواند بسیار بالا رود. در روش غیرمستقیم، خشک کن ها عبارتند از محفظه های استوانه‌ای با پوشش بخار یا استوانه هایی حاوی صفحات حرارت داده شده با بخار که مجدداً مواد را طی خشک نمودن به گردش در می آورند. این روش کندتر بوده، اما راحت تر کنترل می شود. فرآورده خشک شده آسیاب می گردد، بطوری که کمتر از 10 درصد آن از الک 1 میلی متری و بیش از 90 درصد آن از یک الک 10میلی متری عبور نماید.
در خوراکهای بطور صحیح تولید شده، پروتئین قابلیت هضمی بین 93/0 و 95/0 بوده، اما خوراکهایی که طی فرآوری تحت حرارت بسیار شدید قرار می گیرند ممکن است دارای مقادیر قابلیت هضم پایین تا 6/0 باشند. کیفیت پروتئین پودر ماهی بالا اما متغیر است، بطوری که براساس ارزش زیستی ارقامی از 36/0 تا 82/0 برای موشهای صحرایی ذکر گردیده اند. شرایط فرآوری بخصوص درجه و مدت زمان حرارت دهی، احتمالاً عوامل اصلی تعیین کننده کیفیت پروتئین هستند که این امر به وسیلة ارقام مربوط به لیزین قابل دسترسی در جدول3 آمده است.
مقادیر پروتئین پودرهای ماهی مختلف دامنه ای از حدود 500 تا 750 گرم در کیلوگرم داشته، اما ترکیب پروتئین آنها نسبتاً ثابت است. این خوراکها غنی از اسیدهای آمینه ضروری بخصوص لیزین، سیستئین، میتونین و تریپتوفان بوده و مکملی با ارزش برای جیره های برپایه غلات بویژه در موارد با مقادیر بالای ذرت محسوب می شوند. پودرهای ماهی حاوی میزان بالایی مواد معدنی هستند (100 تا 220 گرم در کیلوگرم) و به دلیل دارا بودن نسبت بالایی از کلسیم و فسفر و تعدادی از مواد معدنی کم نیاز مطلوب شامل منگنز، آهن و ید از نظر تغذیه ای ارزشمندند. آنها منبع خوبی از ویتامینهای گروه B بخصوص کولین، B12 و ریبوفلاوین بوده و بدلیل دارا بودن عوامل رشد که مجموعاً بعنوان عامل پروتئینی حیوانی Animal Protein Factor (APF) نامیده می شوند از ارزش تغذیه ای زیاد برخوردار هستند.
انرژی پودرهای ماهی تماماً در قالب چربی و پروتئین وجود داشته و عمدتاً تابع میزان روغن آن است. در گذشته میزان انرژی این خوراکها برای حیوانات و بخصوص نشخوارکنندگان کمتر از واقعیت برآورد شده و اکنون برای نشخوارکنندگان مقادیری در حدود 14 مگاژول انرژی متابولیسمی در کیلوگرم بعنوان ارقامی نزدیک به واقع پذیرفته شده اند.
انواع متعددی از پودرهای ماهی براساس کشور مبدأ، مادة خام و روش مورد استفاده وجود دارند.
برای راحتی کار پودرهای ماهی معمول در بریتانیا ممکنست به گروههایی بدین شرح تقسیم گردند:
الف) پودرهای ماهی آمریکای جنوبی
ب) پودرهای ماهی نوع هرینگ
ج) پودر تولیدی در بریتانیا که ممکن است حاوی نسبتی از ضایعات باشد.

گرایش متداول در فروش پودرهای ماهی در جهت عرضه فرآورده‌هایی اختصاصی و مناسب برای گونه های مختلف حیوانات مزرعه است. از این رو، پودرهای خاص تولید شده در درجه حرارت پایین برای پرورش ماهی و خوکهای تازه از شیر گرفته شده تهیه شده و فرآورده های مخصوص نشخوارکنندگان دارای سطوحی دقیقاً کنترل شده از ازت محلول هستند.
پودرهای ماهی بیشترین استفاده را در تغذیه حیوانات تک معده ای بدست آورده اند. آنها بیشتر در جیره های حیوانات جوان که بویژه نیاز بالایی به پروتئین و اسیدهای آمینه ضروری دارند و برای حیواناتی که اثرات محرک رشد ناشی از عامل پروتئینی حیوانی در آنها با ارزش است، بکار می روند. چنین جیره‌هایی ممکنست حاوی تا 150 کیلوگرم پودر ماهی در تن باشند در حیوانات مسن تر که نیاز کمتری به پروتئین دارند، سطوح پودر ماهی در جیره تا حدود 50 کیلوگرم در تن پایین آمده و ممکنست از جیره‌های مراحل نهایی پروار بطور کامل حذف گردد. این امر تا حدی به دلایل اقتصادی و پایین بودن نیازهای پروتئینی چنین حیواناتی بوده و بخشی نیز جهت رفع هر گونه احتمال ایجاد بوی نامطبوع ماهی در لاشة نهایی است. این احتمال را همچنین باید در حیوانات تولید کننده شیر و تخم مرغ که در برابر پیشرفت بوی نامطبوع آسیب پذیر هستند بدقت مورد توجه قرار داد. حیوانات نشخوارکننده کامل قادر به تأمین اسیدهای آمینه و ویتامین های گروه B به وسیلة ساخت میکروبی بوده و اهمیت پودر ماهی برای این حیوانات بعنوان منبعی از پروتئین غیرقبل تجزیه است. این ماده اهمیتی ویژه در حیوانات با رشد فعال و آبستن دارد. مقادیر استفاده در جیره معمولاً در حدود 500 کیلوگرم در تن است.
در بریتانیا پودر ماهی از نظر قانون بدین صورت تعریف می شود: محصول بدست آمده به وسیلة فرآوری تمام یا بخشهایی از بدن ماهی که ممکنست قسمتی از روغن آن جدا شده و احتمال دارد مجدداً مواد محلول ماهی به آن اضافه شده باشد. مواد محلول عبارتند از: محصول تثبیت شده حاصل از فشرده نمودن عصاره ای که طی تولید پودر ماهی بدست می آید و بیشتر روغن ماهی و بخشی از آب آن خارج شده است (قوانین خوراکهای دامی (Amm) (1993). میزان نیتریت پودر ماهی عرضه شده در بریتانیا به شدت توسط قانون کنترل می شود. میزان آن نباید بیش از 60 میلی گرم در کیلوگرم خوراک با میزان رطوبت 12 درصد باشد و بصورت نیتریت سدیم بیان شود. این میزان معادل 14 میلی گرم ازت نیتریتی در کیلوگرم ماده خشک است.
همانطور که ذکر شد اهمیت پودر ماهی در خوراک طیور بعلت متعادل بودن اسیدهای آمینه و مطابقت آنها با احتیاجات طیور می باشد. علاوه بر آن بعلت دارا بودن خاصیت ویژه ای باعث رشد زیادتر طیور می گردد و معتقدند که در آن ماده ناشناخته (UGF) موجود می باشد. با وجود پیشرفت علم، این ماده از نظر ترکیب شیمیایی کاملاً مشخص نگردیده و بهمین علت پاره ای وجود آنرا انکار می نمایند.
در هر حال حذف پودر ماهی و جایگزینی آن توسط منابع پروتئین گیاهی و یا منابع جدید پروتئینی در صورتی با موفقیت امکان پذیر است که در هنگام تهیه جیرة غذائی بوسیلة تجزیه و تعیین اسیدهای آمینه موجود در مواد اولیه بتوان جیره متعادل تهیه نمود.
بررسی هایی که در سالهای اخیر انجام شده همگی حاکی از آنست که می توان با موفقیت بجای پودر ماهی از منابع پروتئین گیاهی استفاده نمود بدون آنکه لطمه ای به تولیدات طیور وارد آید ولی اثبات استفاده از منابع جدید پروتئینی وظیفه ای بس دشوار است که آن مگر با تلاش و همت و جدیت محققان عزیز میسر نمی گردد.

پودر گوشت به عنوان دومین منبع پروتئینی حیوانی:
در بریتانیا پودر گوشت و استخوان بدین صورت تعریف می گردد، ... فرآوردة بدست آمده به وسیلة حرارت دادن، خشک نمودن و آسیاب نمودن کل یا بخشهایی از لاشه حیوانات خونگرم خشکی زی که ممکن است چربی آن تا حدی استخراج شده یا بصورت فیزیکی جدا شده باشد...، فرآورده باید اساساً عاری از شاخ، موهای کوتاه زبر مو و پر و همچنین محتویات دستگاه گوارش باشد.
پودر گوشت از نظر قانون بدین صورت تعریف می شود،... فرآوردة بدست آمده به وسیلة خشک نمودن و آسیاب کردن کل یا بخشهایی از لاشه حیوانات خونگرم خشکی زی که ممکن است چربی آن استخراج شده یا بصورت فیزیکی جدا شده باشد. فرآورده باید اساساً عاری از سم، شاخ، موهای کوتاه زبر، مو و پر و همچنین محتویات دستگاه گوارش باشد (حداقل میزان پروتئین 50% براساس مادة خشک)،   (قوانین خوراکهای دامی (Amm)، 1993).
این خوراکها ممکن است به وسیلة چربی گیری خشک تولید شوند و این زمانی است که مواد در یک مخزن بخار پوشش دار حرارت داده شده و چربی جدا شده از محصول دهیدراته از آن خارج گردد. بیشتر چربی تحت فشار جدا شده و مواد باقیمانده جهت بدست آوردن محصول نهایی آسیاب می شوند. در روش چربی گیری مرطوب، مواد از افزودن آب، به وسیله جریان بخار حرارت داده می شوند. چربی جدا شده از سطح مواد، جمع آوری شده و اجازه داده می شود که بخش باقیمانده در اثر ته نشین شدن مواد معلق صاف شود و سپس مایع شناور بر سطح خارج می گردد. این ترکیب، ماده چسبناک Stick نامیده شده و حاوی میزان قابل توجه ای پروتئین است. ماده چسبناک جهت خارج نمودن چربی فشرده شده و سپس خشک و آسیاب می گردد.
پودر گوشت عموماً حاوی 660 تا 700 گرم در کیلوگرم پروتئین، در مقایسه با حدوداً 450 تا 550 گرم در کیلوگرم پروتئین موجود در پودر گوشت و استخوان است. میزان چربی آن متغییر بوده و دامنه ای از 30 تا 130 گرم در کیلوگرم دارد، اما بطور معمول در حدود 90 گرم در کیلوگرم است. پودر گوشت و استخوان حاوی خاکستر بیشتری نسبت به پودر گوشت بوده و منبعی عالی از کلسیم، فسفر و منگنز محسوب   می‌شود. هر دو نوع خوراک، منابع خوبی از ویتامین های گروه B بخصوص ریبوفلاوین، کولین، نیکوتین آمید و B12 هستند.
پروتئین فرآورده های فرعی گوشت از کیفیت خوبی برخوردار بوده (ارزش زیستی حدود 67/0 برای انسان بالغ) و بخصوص بعنوان یک مکمل لیزین سودمند است. متأسفانه این پروتئین منبع ضعیفی از متیونین و تریپتوفان محسوب می شود. گفته     شده است که عوامل سودمند ناشناخته مختلفی در پودرهای گوشت وجود دارند که از میان آنها میتوان به عامل رشد روده ای جدا شده از مجرای روده خوک، عامل آکرمن Ackerman و عامل رشد جدا شده از خاکستر پودر گوشت اشاره نمود.
فرآورده های گوشت برای حیوانات تک معده‌ای با ارزشتر از نشخوارکنندگان هستند. زیرا حیوانات گروه دوم نیازی به تأمین پروتئین با کیفیت بالا از طریق جیره ندارند. سطح پایین متیونین و تریپتوفان این خوراکها از ارزش آنها می کاهد، زیرا این مواد قادر به تصحیح مطلوب کمبودهای اسیدهای آمینه مذکور در جیره های با غلات بالا برای خوکها و طیور نیستند. این امر بخصوص هنگام استفاده از نسبتهای بالایی از ذرات ملموس تر است، زیرا ذرت تریپتوفان کمی دارد. معمولاً پودر گوشت به منظور تکمیل میزان پایین متیونین و تریپتوفان آن همراه با یک پروتئین حیوانی یا گیاهی دیگر مصرف می شود. هر دو خوراک پودر گوشت و پودر گوشت و استخوان براحتی توسط خوکها و طیور مصرف شده و ممکن است در سطوحی تا 150 کیلوگرم در تن، درجیره مرغهای تخمگذار و خوکهای جوان وارد شوند؛ برای خوکهای پرواری این سطوح معمولاً پایینتر از 100 کیلوگرم درتن حفظ می‌شود. علاوه بر سودمندی کمتراین خوراکها برای نشخوارکنندگان نسبت به حیوانات تک معده‌ای، این فرآورده‌ها براحتی توسط نشخوارکنندگان پذیرفته نشده و باید بصورت تدریجی وارد جیره های آنها شوند. جهت ممانعت از پیشرفت فساد و از دست رفتن قدرت ویتامینی، نگهداری فرآورده های گوشتی مستلزم دقتی قابل توجه است.
در گذشته، این خوراکها غالباً تحت شرایط نامطلوب تولید شده و بجز در صورت اعمال دقت زیاد و اطمینان از انجام یک سترون سازی نهایی به وسیله حرارت تا 100 درجه سانتی گراد برای یک ساعت، استفاده از آنها اغلب باعث به خطر افتادن سلامتی حیوان می گردید. شرایط جدید فرآوری و ملزومات قانون فرآوری پروتئین منجر به تضمین فقدان عوامل بیماریزا در خوراکها شده و استفاده از آنها در مقادیر بالاتر و در انواع بیشتری از جیره ها را امکان پذیر ساخته است.
گزارش از کارخانه پودر گوشت شرکت پرنده پرداز :
کارخانه پرنده پرداز واقع در ده بهاء شهریاراست. محصول این شرکت، پودر گوشت حاصل از ضایعات طیور و همچنین مرغ های حذفی می باشد .
مخزن های موجود در محل، به تعداد 2 عدد و به ظرفیت حداکثر 3 تن و میانگین 5/2 تن و حداقل 1 تن می باشند که به صورت مجزا از هم و یا همراه هم می توانند به تولید    پودر گوشت بپردازند.
هر یک از دستگاه‌ها به صورت دو جداره بوده و حرارت جدار اول که حاوی روغن می باشد 250 درجه سانتیگراد است که به طور غیر مستقیم به ضایعات حرارت وارد شده و حرارت درون مخزن به 100 درجه سانتیگراد می رسد.میزان فشار وارده بر مخزن 2 درجه است .(این میزان، بر روی دستگاه فشارسنج مخزن قابل رویت بود ولی واحد این درجه مشخص نبود و از طرفی مسئولین هم واقف بر این مسئله نبوده اند.)
6 ساعت،درجه حرارت 100 درجه سانتیگراد، در 2 درجه فشار ضایعات را به پودر قهوه ای رنگ که با حاوی مقداری ضایعات تقریباً آسیاب نشده هم هست تبدیل می کند. نیروی گردانده مخزن، نیروی برق است که تمامی پره های موجود در درون مخزن       ( 8 عدد در هر سری) را می چرخاند تا گوشت خوب پخته شود. مابین دو مخزن،مشعلی قرار گرفته که روزانه به میزان 700 لیتر گازوئیل مصرف می نماید.
پودر حاصله توسط ماردون های طویلی به آسیاب انتقال داده می شود؛ علت طویل بودن ماردون، خنک شدن پودر گوشت می باشد. آسیاب مذکور بدون توری وصافی می باشد و با استفاده از نیروی گریز از مرکز باعث آسیاب شدن پودر می گردد. محصول آسیاب شده باز توسط ماردون طویل دیگری به میکسر نهایی منتقل شده و پس از میکس شدن آمادة بسته بندی می باشد . اگر ضایعات، مربوط به ضایعات مرغ مادر و یا مرغ هلندی باشد، به علت سفتی گوشت و استخوان آنها، در این درجة حرارت پودر نمی شوند در نتیجه استخوانهای پخته نشده را جدا کرده و آنها را جدا جدا پخته و آسیاب کرده و نهایتاً با پودر اصلی مخلوط می کنند. لازم به ذکر است، افزایش طول دما دهی به پودر، باعث سوختن پودر حاصله   می گردد. ولی اگر مایعات ضایعات زیاد باشد، باید مدت گرمادهی را افزایش داد . اگر پودر حاصله دارای رطوبت بالایی باشد، بار مخزن را نباید تخلیه نمود، چون رطوبت اضافی موجود در پودر حاصله، باعث فساد پودر و کپک زدن آن می گردد.
مواد افزودنی به پودر گوشت در محل:
الف)سبوس : که برای گرفتن روغن پودر گوشت اضافه می شودکه درهربارمخزن به میزان120کیلوگرم(4بشکه)اضافه می شود.
ب) پر: که به میزان 25-30 کیلو گرم (2 بشکه خیس ) اضافه می شود .
ج)خون : که میزان 480 لیتر( 6 بشکه‌همراه با آب ) اضافه می شود .
بسته بندی محصول :
محصول نهایی در دو نوع بسته 1- گونی پلاستیکی معمولی 2-پاکت دولایه، بسته بندی می شود.در نوع اول (گونی پلاستیکی معمولی) امکان انتقال رطوبت وجود دارد (استفاده در مناطق کم رطوبت) در نوع دوم (پاکت دولایه ) امکان انتقال رطوبت بسیار کمتر است (استفاده در مناطقی با رطوبت بیشتر ) .
قیمت پودر نهایی تولید شده 120 الی 130 تومان در ازای هر کیلو گرم می باشد.

آنالیز :

میزان مجاز T.V.N حداکثر 100 می باشد.

هر حشره بری یا مائی و بحری را که بدرازی گراید کرم گویند و بغیر آن هم گاه اطلاق کنند. اسم انواعی از حشرات خرد و درشت غالباً دراز و باریک آبی و خاکی و هم آنچه بدین صفت ماند و در معدة آدمی و دیگر جانوران نیز پیدا شود. شاخه ای از جانوران غیر ذی فقار را که شامل گونه های کرم اعم از طفیلی و غیر طفیلی می شود «کرمها»‌می نامند. انواع بیشمار جانوران باریک و نسبتاً بلند بی مهره را کرم می نامند. اما این لغت بیشتر در مورد کرمهای خاکی به کار می رود.
تاریخچه کرم خاکی:
کرم های خاکی بوسیلة اروپایی های مهاجر اولیه به آمریکای شمالی در قرون هفدهم و هیجدهم آورده شده اند. اگر کرمهای خاکی در آمریکای شمالی قبل از این وجود داشتند، آنها احتمالاً در طول مدت آخرین عصر یخبندان، 000/10 تا 000/50 سال پیش از میان رفته اند. بیشترین گونه های موجود در کشور نیوزلند، بومی این کشور می باشند ولی حدود دوجین (دوازده عدد) از این گونه ها بصورت تصادفی از اروپا توسط مهاجرین اولیه به نیوزلند آورده شده اند. کرمهای خاکی بومی نیوزلند، عموماً نسبت به سایر گونه های مطرح شده بزرگتر هستند. بعضی از گونه های بومی به سی سانتی متر یا بیشتر هم می رسند و دارای یک قطر بزرگتر نسبت به انگشت میانة انسان هستند. گونه هایی که از اروپا به نیوزلند آورده   شده اند، امروزه بر سایر گونه ها در باغها و زمینهای کشاورزی چیره می باشند. این کرمها بصورت غیرعمدی (تصادفی)، توسط مهاجرین اولیة اروپایی با گیاهان و درختچه هایی که با آنها بودند به نیوزلند آورده شده اند. کشتی های مهاجرین همچنین از خاک، مانند ماسه استفاده می کردند و این خاک بصورت غیرمملو در بندرگاههایی که دارای درازای زیادی بودند، استفاده می گشت. خاک حاوی تعداد زیادی کرم خاکی بود و آنها از بندرگاه ها تدریجاً توسعه یافتند و گسترده شدند. در واقع برخی از کشاورزان بعد از مشاهده کردن منافع کرم خاکی، آنها را عمداً به زمینهای خودشان انتقال دادند.
طبقه بندی کرم های خاکی (Taxo nomy) :
کرمهای خاکی از لحاظ علمی طبقه بندی می شوند به حیواناتی که متعلقند به شاخه Annelida و رده Chaetopoda و راستة Oligochaeta. در این شاخه حدود 1800 گونه از کرمهای خاکی به پنج خانواده طبقه بندی شده اند و در سراسر جهان پراکنده اند. معمولی ترین کرمها در شمال آمریکا، اروپا و آسیای غربی متعلق به خانوادة Lumbricidae، که دارای حدود 220 گونه می باشد. طول کرمهای خاکی از کمترین میلیمترها تا 3 فوت می باشد ولی معمولی ترین گونه های کرمها دارای درازای کوتاهی در واحد اینچ هستند.طول کرم بالغ 60 الی 130 میلیمتر و میانگین وزن آنها نیم گرم است.طولانی ترین کرمهای خاکی یافت شده در آفریقای شمالی هستند و تا حدود 7/6 متر طول دارند. فقط چند نوع (کم) از آنها برای رشد تجارتی کرم خاکی مورد توجه هستند و از آنها نیز فقط 2 نوع از آنها به میزان زیاد، در زمینة تجارتی رشد پیدا می کنند.
انواع کرمهای خاکی:
کرمها فقط کرم نیستند. انواع متفاوت کرم‌های خاکی در فرورفتگی های مختلف زمین زندگی می کنند و اعمال (وظایف) مختلفی را انجام می دهند. در نتیجه کرمهای خاکی همگی دارای نیازهای مشابه نبوده و تحت شرایط محیطی یکسان، زنده نخواهند ماند. ما باید از نوع صحیحی از کرم خاکی برای کاری که می خواهیم انجام دهیم، استفاده کنیم بطور مثال، اگر ما بخواهیم کرمهای خاکی را برای کپة مخلوطمان، بکار ببریم، باید انواع مختلفی از گونه ها و نسبت احتیاج آنها را در نظر بگیریم. در کپه های کمپوست، اکثر کرمهای خاکی معمولی بنام «Eisenia foetida» یا کرمهای خاکی شناخته شدة معمولی یا کرمهای ببری هستند. این گونه از کرمها علاقة زیادی به خوردن مواد آلی دارند و این گونه، بصورت بسیار مطلوب در کپه های کمپوستی که دارای منابع غنی هستند، زنده می مانند. این کرمها در اکثر خاکها (حتی خاکهایی که دارای مواد آلی کافی نیستند) زنده می مانند. در آنجا انواع دیگری از کرمهای خاکی را که بطور ویژه با زندگی در خاک آدابته شده اند را پیدا می کنیم. اکثر خاکهای معمولی، مسکن گونه هایی بنام «Aporrectodea Caliginosa»، کرم شناختة معمولی تر یا همان کرم خاکستری هستند. این کرم که در گونه های اروپایی مطرح است. در حال حاضر معمولی ترین گونه از گونه های کرم خاکی در نیوزلند است. و معمولاً مسلط ترین (غالبترین) گونه ها در همة باغها و زمینهای کشاورزی می باشد. کرمهای خاکی اساساً می توانند به 3 گروه تقسیم شوند که هر یک با الگوی رفتاری متفاوت زندگی می کنند:
الف) گونه های سطح خاکزی یا گونه های زندگی کننده در کمپوست
ب) گونه های تاپ سویل زی (روخاکزی)
ج) گونه های تحت خاکزی(زیرخاکزی)