در مطالعه دیگری که جهت پرورش کرم‌های خاکی در بسترهای کود کمپوست زبالة شهری انجام شد پس از مرحله پرورش صندوقی زباله‌های شهری را بصورت پشته‌ای آماده کرده و پس از آماده‌سازی آنها، کرم‌های خاکی را به پشته‌ها اضافه نمودیم. در این آزمایش فقط از بستر کمپوست زبالة شهری استفاه گردید.

شرایط زیستی کرم‌های خاکی را مناسب و تحت کنترل در آوردیم تا شرایط برای تکثیر و پرورش آنها متناسب با آب و هوای منطقه فراهم گردد. این کار ادامه یافت تا کود بیوکمپوست ما به حد مطلوب رسید و یا به عبارت دیگر آمادة ارائه به بازار گردیدند.

نتایج

ایزینیافتیـدا ( Eisenia Fetida) گونه‌ شناسایی‌ شده‌ای‌ است‌ که‌ در این طرح مورد استفاده قرار گرفته و مناسب‌­ترین‌ کرم‌خاکی‌ بومی‌ ایران‌ جهت‌ تکثیر و پرورش‌ تشخیص‌ داده ‌شده ‌است‌. این‌ کرم‌ از محیطهای ‌طبیعی‌ شمال‌ کشور جمع‌آوری‌ و در مواد زائد آلی‌ بخوبی‌ زیست‌ می‌نماید. این‌ گونه قادر به‌ فرآیند مقادیر زیادی‌ مواد آلی‌ بوده‌ و هم‌ قابلیت‌ تبدیل‌ مواد زائد به‌ پروتئین‌ قابل ‌مصرف‌ در حجم‌ زیاد را دارا می‌باشد. بعبارت‌ دیگر سرعت‌ رشد بسیار زیاد آن‌ و قابلیت‌ زیست‌ در مواد زائد از ویژگیهای‌ خاص‌ آن‌ می‌باشد. این‌ گونه‌ در عمق‌ 5 تا 20 سانتیمتری‌ ازسطح‌ بستر پرورشی‌ زیست‌ می‌کند، حرارت‌ مناسب‌ برای‌ آنها 23 درجه سانتیگراد با PH درحدود 7-7/5 بهترین‌ شرایط تکثیر و پرورش‌ آنها می‌باشد. در نمودار شماره 1 منحنی رشد کرم‌های خاکی در طول زمان رشد آنها درون بسترهای پرورش مشخص شده است.

اولین‌ نشانه‌های‌ رشد حلقه‌ تناسلی‌، در روزهای‌ مابین‌ 20 تا35 روزگی‌ رویت‌ شد. در این‌ مطالعه‌، کرمها وقتی‌ از نظر بلوغ‌ جنسی‌ کامل‌ فرض‌ شدند که‌ حلقه‌ تناسلی‌ آنها کاملا رشد کرده‌ و متورم‌ می‌گردید. البته‌ زمان‌ بلوغ‌، بدلیل‌ نامناسب‌ شدن‌ شرایط هوا بتدریج‌ افزایش‌ می‌یافت‌ و با وجود کامل‌ شدن‌ کمربند تناسلی‌، کرمها معمولا تا سن‌ 6 هفتگی‌ جفتگیری‌ و تولید مثل‌ نمی‌کردند. در نمودار شماره 2 نحوة ازدیاد پیله‌ها و مقایسه آن با تعداد بالغین در بسترهای پرورشی مشخص شده است.

نکته‌ قابل‌ توجه‌ آنکه‌ تعداد کرم‌های‌ خاکی‌ نقش‌ بسزائی‌ در مدت‌ زمان‌ فرایند دارند، زیرا هر چقدر تعداد کرمها افزایش‌ یابد مدت‌ زمان‌ فرایند نیز به‌ همان‌ نسبت‌کاهش‌ می‌یابد اما دینامیک جمعیت کرم‌های خاکی موضوع مهمی است که باید به آن توجه ویژه‌ای گردد.

از مقایسه نتایج بدست آمده مشخص گردید تفاوتی در شروع و ازدیاد کرم‌های خاکی در دو بستر کود گاوی و کمپوست شهرداری وجوددارد، در نمودار 3 همانطور که مشاهده می‌گردد شروع رو به بالای منحنی کود کمپوست شهرداری مدت زمان بیشتری در مقایسه با کود گاوی دارا می‌باشد.

مدت‌ زمان‌ تولید کمپوست‌ درحدود 45 ـ 35 روز می‌باشد. پس‌ از این‌ زمان‌ کرم‌های‌ خاکی‌ بوسیله‌ یک‌ تکنیک‌ طبیعی‌ از کمپوست‌ فرآیند شده‌ جدا می‌شود. بدین‌ ترتیب‌که‌ در نیمه‌ دیگر حوضچه‌‌ها کمپوست‌ اضافه‌ می‌کنیم‌. حدود 3 تا 8 روز طول‌ می‌کشد تا کلیه‌ کرم‌های‌ محیط اول‌ به‌ سمت‌ بستر تازه‌ حرکت‌ نمایند. در ضمن قسمت‌ قدیمی ‌دیگر مرطوب‌ نمی‌شود. در خاتمه‌ کمپوست‌ فرآیند شده‌ (ورمی‌کمپوست‌) سرند شده ‌تا اولا اگر کرم‌های‌ خاکی‌ در بستر باقی‌ مانده‌ باشند، جدا گردند و ثانیاً مواد غیرقابل ‌تجزیه‌ و درشت‌ نیز از کود حاصله‌ جدا گردند.

4ـ بحث و نتیجه‌گیری

مطالعات‌ نشان‌ می‌دهد که‌ رطوبت‌ تاثیر عمده‌ای‌ بر روی‌ رشد دارد( رانیه‌که‌ و ونتر 1985، ویل‌جون‌ و رانیه‌که‌ 1989 ) تاحدی‌ که‌ می‌تواند میزان‌ استفاده‌ از غذای‌ مصرفی را تغییر داده‌  و در نتیجه‌ رشد را نیز تحت‌ تاثیر قرار می‌دهد. با وجود اینکه‌ همه ‌کرمها تحت‌ شرایط محیطی‌ مشابه‌ پرورش‌ داده‌ شدند ولی‌ زمان‌ رسیدن‌ به‌ سن‌ بلوغ‌ آنها بسیار متفاوت‌ بود.

عوامل‌ شیمیایی‌ و فیزیکی‌ بستر در تولید بهینه‌ کرم‌های‌ خاکی‌ و یا کشت‌ آنها مهم ‌بوده‌ و اغلب‌ این‌ عوامل‌ برای‌ رسیدن‌ به‌ شرایط بهینه‌ و توازن‌ لازم‌ می‌باشند، شرایط هوازی‌ تنها با طراحی‌ سامانه‌های‌ کم‌ عمق‌ و با مساحت‌ زیاد امکان‌ پذیر می‌گردد که ‌در این‌ مورد تخلیه‌ شیرابه‌ و جابجایی‌ هوا نیز بایدمدنظر باشد. در امر تکثیر و پرورش ‌مصنوعی‌ کرم‌های‌ خاکی‌ علاوه برعوامل‌ ذکرشده‌، باید‌ به‌ بیولوژی‌ تولید مثل ‌آنها نیز توجه‌ گردد. زیرا تعداد پیله‌، تعداد نوزادان‌ درون‌ آنها، زمان‌ پیله‌گذاری‌ و تناوب‌ آن‌ از اهمیت‌ ویژه‌ای‌ برخوردار است‌.

جمعیت‌ مورد مطالعه‌، الگوی‌ رشدی‌ S گونه‌ داشت‌ و می‌توان‌ نتیجه‌ گرفت‌ شرایط محیطی‌ برای‌ آنها مناسب‌ بوده‌ اما مدت‌ زمان‌ مطالعه‌ برای‌ این‌ گونه‌ بخصوص‌، کم‌ بوده‌ است‌. این‌ الگوی‌ رشد در مقایسه‌ با الگویی‌ که‌ لوهر و دیگران‌ در سال‌ 1985 بدست‌ آورده‌ بودند، مشابه‌ بود. اما میزان‌ رشد در مطالعه‌ آنها، بالاتر بوده‌ است‌، در حالی‌ که‌ در مطالعات‌ ما بالاترین‌ بیومس‌ در 150 روزگی‌ مشاهده‌ شد اما در مطالعات‌ انجام‌ شده‌ توسط سایر محققین‌ حداکثر بیومس‌ پس‌ از 120روزگی‌ بوقوع‌ پیوسته‌ است‌.

نظر به‌ اینکه‌ لوهر و دیگران‌ (1985) از لجن‌ بعنوان‌ مواد اولیه‌ استفاده‌ نموده‌ و از دیگر عوامل‌ زیست‌ محیطی‌، به‌ غیر از دمایی‌که‌ رشد درآن‌ صورت‌ گرفته‌ بود چیزی‌ عنوان‌ نکرده‌ بودند و نیز با توجه‌ به‌ اینکه‌ کرم‌های‌ خاکی‌ بر روی‌ لایه‌های‌ مختلف‌ بطور متفاوتی‌ رشد می‌نمایند، شاید اختلاف‌ مشاهده‌ شده‌ بین‌ نتایج‌ بدست‌ آمده‌ را بتوان‌ با دلایل‌ فوق‌ مرتبط دانست‌.

در امر پرورش‌ کرم‌های‌ خاکی‌ دینامیک‌ جمعیت‌ آنها در بستر پرورشی ‌می‌باشد زیرا هنگامیکه‌ مواد غذایی‌ زیاد و تعداد کرم‌های‌ خاکی‌ در متر مربع‌ بستر پرورشی‌ کم‌ باشد، مشکلی‌ بوجود نمی‌آید در این‌ هنگام‌ منحنی‌ رشد کرمها صعودی‌ است‌ بدین‌ معنی‌ که‌ با گذشت‌ زمان‌ تعداد کرمها نیز در واحد سطح‌ افزایش‌ می­یابد اما بتدریج‌ با افزایش‌ تعداد کرمها از میزان‌ غذای‌ موجود نیز کاسته‌ می‌گردد، ایجاد تعادل‌ بین‌ تعداد کرمها و مواد غذایی‌ یکی‌ ازاصول‌ اصلی‌ حاکم‌ بر محیط‌های‌ پرورشی‌ می‌باشد همانطوریکه‌ در نمودار 2 دیده‌ می‌شود براثر مساعد بودن‌ شرایط زیستی‌ ابتدا کرم‌های‌ خاکی‌ شروع‌ به‌ پیله‌گذاری‌ در بستر نمودند، این‌ عمل‌ تا هنگام‌ تفریخ‌ اولین‌ سری‌ پیله‌‌ها ادامه‌ دارد از این‌زمان‌ به‌ بعد کرم‌های‌ بالغ‌ موجود برای‌ تنظیم‌ جمعیت‌ خود در بستر پروشی‌ تولید پیله‌ را کاهش‌ داده‌ تا در حد معینی‌ ثابت‌ باقی‌ می‌ماند و در مقابل‌ بر تعداد جمعیت‌ کرمها افزوده‌ می‌شود.

در ابعاد بزرگ‌، نسبت‌ نگهداری‌ کرمها با اندازه‌ بالغ‌، تعیین‌ کننده‌ میزان‌ تولید، مقدار و تناوب‌ تغذیه‌ در هنگام‌ فصل‌ رشد می‌باشد جمعیت‌ بیش‌ از حد ظرفیت‌ بسترها،کرم‌های‌ بالغی‌ با اندازه‌ کوچک‌ تولید می‌ کند. سیر حرکتی‌ نمودار تعداد پیله‌‌های‌تولید شده‌ و تعداد پیله‌‌های‌ تفریخ‌ شده‌ در نمودار 2 بیان‌ کننده‌ این‌ واقعیت‌ است‌ که‌ جمعیت‌ موجود در بستر از نظر سنی‌ دارای‌ اختلاف‌ می‌ باشند و جهت‌ مصارف‌ اقتصادی‌ بدست‌ آوردن‌ این ‌فاصله‌ زمانی‌ بسیار حائز اهمیت‌ می­ باشد.

اختلاف زمان ازدیاد کرم‌های خاکی در بستر کود کمپوست شهرداری نسبت به کود گاوی را می‌توان بدلیل عوامل مختلف دانست. یکی از این عوامل مدت زمان لازم جهت تطبیق یافتن کرم‌های خاکی با بستر جدید می‌باشد زیرا بستر اولیه پرورش کرم‌های خاکی کود گاوی بوده، لذا جهت تطبیق کرم‌ها با رژی غذایی جدید مدت زمانی وقت بیشتری نیاز داشتند. از دیگر عوامل مؤثر می‌توان وجود بوی نامطبوع و PH محیط اولیة کمپوست شهرداری اما این PH به 7 نرسید و این امر جهت تطبیق کرم‌های خاکی با PH جدید مستلزم سپری شدن زمان بود.

عوامل دیگری مانند رطوبت در رشد و تکثیر کرم‌های خاکی نقش مؤثری دارند و این امر در آزمایشات بخوبی مشخص بوده به گونه‌ای که بهترین درصد رطوبت برای بستر کود گاوی 70ـ50 درصد بوده در حالیکه این امر برای بستر کمپوست شهرداری بین 50ـ40 درصد می‌باشد و این نشان دهندة انست که کمپوست شهرداری قابلیت نگهداری رطوبت بیشتری دارا بوده و به آب‌دهی کمتری نیاز داشت و عملاً اگر بستر کود گاوی یک روز در میان آبیاری می‌شد بستر کود کمپوست هر دو روز یکبار احتیاج به آبیاری داشت.

بسترها تا حد امکان‌ باید عایق‌بندی‌ شده‌ و از نظر دما و رطوبت‌ کنترل‌ شوند. عایق‌بندی‌ حوضچه‌های‌ پرورشی‌ این‌ امکان‌ را به‌ ما می‌دهد تا بتوانیم‌ کرم‌های‌ خاکی‌ را از حیوانات‌ شکارچی‌ و دشمنان‌ طبیعی‌ کرم‌های‌ خاکی‌ حفظ و نگهداری‌ نمائیم‌ از جمله ‌دشمنان‌ طبیعی‌ کرم‌های‌ خاکی‌ می‌توان‌ موش‌، هزارپا، آبدوزکها، پرندگان‌ و...را نام‌ برد.

همانطوریکه در تصویر شماره 4 قابل مشاهده است کمپوست تولید شده توسط شهرداری دارای بوی نامطبوع، داشتن بافت ناهمگون و PH تمایل به اسیدی می‌باشد، علاوه بر اینها هزینة تولید آن در مقایسه با انواع کودهای آلی قابل رقابت نمی‌باشد در حالیکه بیوکمپوست تولید شده علاوه بر دانه‌بندی یکنواخت، PH در حد خنثی، عدم بوی بد و یا به عبارت دیگر با دارا بودن خصوصیات بیولوژیک شیمیایی و فیزیکی مناسب برای گیاهان زراعی بعنوان یک کود بیولوژیک در بازار مصرف از ارزش اقتصادی بالایی برخوردار می‌باشد.

5ـ تقدیر و تشکر

بدین وسیله از مسئولین و همکاران محترم معاونت پژوهشی و فنّاوری جهاد دانشگاهی که فرصت انجام این گونه تحقیقات را برای من فراهم آورده‌اند تشکر و قدردانی می‌نمایم.

6 ـ منابع

1ـ فرمحمدی‌، سیف‌اله، 1368  ، بررسی‌ و تحقیق‌ در امکان‌ جایگزینی‌ کرم‌ خاکی‌ جهت‌ پروتئین‌ حیوانی‌ غذای‌ طیور، جهاددانشگاهی‌ واحد شهیدبهشتی‌، 88ص‌.

2ـ فرمحمدی، سیف‌اله، 1374، جزوه‌ درسی‌ دوره‌ آموزش‌ کارگاهی‌ کرم‌های‌ خاکی، شاخه‌ زیست‌شناسی ‌جهاددانشگاهی‌ واحد شهیدبهشتی‌ ، 82 ص‌ .

3ـ طالب، ناصر، 1372، گزارش‌ طرح‌ مطالعه‌ و بررسی‌ سامانه‌های‌ مختلف‌ تهیه‌ کمپوست‌ و انتخاب‌ بهترین ‌آنها، جهاددانشگاهی‌ واحد صنعتی‌ شریف‌، 100ص‌ .

4ـ تاتارو، الیشیا ـ 1372 ـ ورمی‌ کمپوست‌ چیست‌؟، سازمان‌ بازیافت‌ و تبدیل‌ مواد شهرداری‌، شماره‌ 1149.6ص‌.

5- Berry| E.C. and karlen D.C.| 1993 | comparison of alternative farming Earthworm population density and species diversity | American  ofsystemsAgriculture | vol 8 | no.1Alternative

6- Butt| K.R.| Fredrickson J.and Morris R.M.| 1995| An earthworm cultivation and soil inoculation technique for land restorantion| Ecological Engineering 4: 1-9.

7- Butt| K.R. |Fredrickson J. and Morris R.M.| 1994|Effect of earthworm density on the growth and reproduction of Lumbricus terrestris L. (Oligochaetalumbricidae) in culture / pedobiologia 38| 254 - 261.:

8- Butt| K.R.| 1991| The effect of temperture on the intensive production lumbricus terrestris (Oligochaeta: Lumbricidae)| pedobiologia35|257-264.

9-Bouwman H. /1991/ A defined medium for the study of growth and earth worm Eisenia foetida | Bio fertil.soils| 10 : 285-289.

10- HaLML| J./ 1990 / Growth and reproduction of the compost -earthworm Eisenia andrei and E.foetida| Rev. Ecol.Biol.sol.|27(4): 415-421.Living

11- HaLML| J. and HUHTA v. / 1986 / Capacity of various organic residuessupport adequate earthworm biomass for vermicomposting | Bio. Fertil soils | 2 :to23-27.

12- reinecke| A.J. / 1990 / The influence of worm density on growth and production of the compost worm Eisenia foetida | Rev. Ecol. Biol. sol. /cocoon221-230.27(2):

13- Reinecke| A.J. / 1986 / Moisture preferences| growth and reproduction ofcompost worm Eisenia foetida| Dep.zool.| uni. CHE./ potchefstroom| souththe Africa.

14- Taboga| L. /1980 / The Nutrititional value of earthworms for chickens| Britishpoultry science| 21: 405-410.

15- Edwards| F.N. Hartenstein R. and kplan D.L./ 1980 / Growth of the eartworm Eisenia foetida in relation to population density and food rationing| oikos | 35 :95- 98.