hc8meifmdc|2010A6132836|Articlebsfe|tblEssay|text_Essay|0xfbffba4c02000000a910000001000400

زنان روستائی، آموزش الکترونیکی و موانع پیش رو

عبدالعظیم آجیلی

استادیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین

Azim53aj@yahoo.com

زهره منجم زاده

دانشجوی کارشناسی ارشد ترویج و آموزش کشاورزی دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین

zohreh_monajemzadeh@yahoo.com

کلید واژه ها : زنان روستائی، آموزش الکترونیکی، اینترنت،آموزش

چکیده

آموزش های الکترونیکی و استفاده از اینترنت در آموزش، در عصر حاضر به مهمترین موضوع محافل آموزشی تبدیل شده است. 

زنان روستائی با وجود نقش بسیار مهمی که در زندگی اجتماعی، اقتصادی و حتی فرهنگی جامعه دارند، در طول زمان یکی از محروم ترین اقشار در دسترسی به منابع و بهره گیری از فرصتهای توسعه بوده اند. زنان به شدت نیازمند آموزش اصول و فنون

حرفه ای و انواع آگاهیهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هستند. بنابراین ضروری است برای بهبود و ارتقای کمی و کیفی کار، 

افزایش توانمندی ها و رفع محرومیت های آنان و با توجه به پیشرفت های جدید، اطلاعات لازم به آنها ارائه شود تا از این طریق بتوانند توانایی های لازم را در راه بهبود وضعیت زندگی، رفاه و آسایش خویش کسب کنند. هر چند که زنان روستائی جایگاه واقعی خود را در عرصه توسعه نیافته اند، اما آموزش الکترونیکی زنان روستائی مقوله ای جدید و حائز اهمیت بسیار است. آموزش زنان روستائی که تا دیروز سرلوحه شعار توسعه منابع انسانی قرار داشت امروز بار دیگر باب صحبت متخصصان روستائی شده است اما این بار در زمینه آموزش های الکترونیکی. جهت تبیین واقعی نقش آموزش های الکترونیکی زنان روستائی، نخست باید با اینترنت، آموزش های الکترونیکی و ویژگی های آن آشنا شد چرا که آموزش از راه دور زنان روستائی بواسطه استفاده از اینترنت، مسایل بیشماری از زنان روستائی را تحت تاثیر قرار می د هد. زنان روستائی چه بخواهند و چه نخواهند تحت تاثیر این جریان عظیم قرار می گیرند. پس شایسته تر آن است قبل از آن که با چالش ها و محدودیت های عمده تری در زمینه های آموزشی روبرو گردند برای آنان چاره ای اندیشیده شود. به نظر می رسد که آماده سازی زنان روستائی با استفاده از آموزش های الکترونیکی باید با اعتقاد راستین به جایگاه والای آنان در توسعه روستائی و کشاورزی کاملا پیوند بخورد.

مقدمه

آموزش های الکترونیکی و استفاده از اینترنت در آموزش، در عصر حاضر به مهمترین موضوع محافل آموزشی تبدیل شده است. امروزه در روزنامه ها، مجله ها، نشریات و کتب موضوعی و تخصصی و مقالات بحث های زیادی پیرامون آموزش های الکترونیکی و کاربردهای متنوع آن در مناطق و اثرات آن بر گروههای مختلف مطرح می شود. اما آنچه مسلم است این که هر کدام از محققان و صاحب نظران، فراخور رشته تخصصی خود به این مساله پرداخته و آنرا نقد و واکاوی کرده اند. دیدگاههای زیادی نسبت به آموزش های الکترونیکی وجود دارد. افزایش کارائی این نوع آموزش ها و رشد گسترده استفاده از اینترنت در زمینه های تخصصی مختلف، کاربرد آن را در بخش روستائی و کشاورزی را نیز از رشد بسزائی برخوردار نموده است. آموزش از راه دور از هر نقطه ای از دنیا به مکانی دیگر از طریق اینترنت با مزیت هایی از قبیل انعطاف پذیری در زمان و مکان، توانائی تحت پوشش قرار دادن مخاطبان در سطحی گسترده، سهولت در بهنگام سازی اطلاعات و هزینه ناچیز آن نسبت به روش های دیگر، از مهمترین کاربردهای این ابزار اطلاعاتی، آموزشی و تحقیقی می باشد( 9). بخش کشاورزی یکی از بخش های مهم اقتصادی کشور است که تامین کننده حدود یک سوم نیروی اشتغال، بیش از چهار پنجم نیازهای غذایی کشور، نیمی از صادرات غیر نفتی و یک پنجم تولید ناخالص داخلی کشور است. زنان روستائی نیز در این راستا نقشهای متنوع و البته مهمی را بر عهده دارند. با این وجود مشاهده می شود که مساله آموزش زنان روستائی آن گونه که انتظار می رود مورد توجه قرار نگرفته است، از سوی دیگر زنان روستائی در حال حاضر با محدودیت های بسیار مواجه اند و این امر هنگامی ملموس تر است که بخواهیم دورنمائی از وضعیت آتی روستائی ترسیم نمائیم. زنان روستائی چه بخواهند و چه نخواهند تحت تاثیر این گونه تکنولوژی ها و روش های جدید آموزشی قرار می گیرند. پس شایسته تر آن است، قبل از اینکه زنان روستائی در این راستا با محدودیت ها و چالش های به مراتب جدی تر از گذشته روبرو شوند پیشاپیش به این مساله بپردازیم و لازمه این کار همانا درک و شناخت درست از آموزش های الکترونیکی و اینترنت، کاربردهای مختلف آن و اثرات آن بر آموزش زنان روستائی و در نهایت بهینه سازی دانش فنی و علمی و بینشی آنان می باشد.

اهمیت و ضرورت مساله

یکی از راههایی که می توان بوسیله آن به تحقق توسعه پایدار امیدوار بود، برنامه ریزی صحیح و اصولی برای تمام منابع به ویژه منابع انسانی هر کشور و استفاده بهینه از آنهاست. با عنایت به این حقیقت که اصلی ترین محور توسعه انسان و اولین گام در امر توسعه، تشکیل سرمایه انسانی است، از این رو سرمایه گذاری در امر آموزش به مثابه یک راهبرد تعیین کننده، نقش قابل توجهی در فرآیند توسعه اقتصادی ـ اجتماعی جوامع ایفا می کند. بطوریکه امروزه تغییر و تحول در شاخص های توسعه جوامع همبستگی مستقیمی با میزان سرمایه انسانی پیدا کرده است. زنان روستائی و عشایری با وجود نقش و تاثیر بسیار مهمی که در زندگی اجتماعی، اقتصادی و حتی فرهنگی جامعه دارند، در طول زمان یکی از محروم ترین اقشار در دسترسی به منابع و بهره گیری از فرصتهای توسعه بوده اند. زنان روستائی کشور ما به شدت نیازمند آموزش و ترویج اصول و فنون حرفه ای و انواع آگاهیهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هستند. آنان به دلیل داشتن نقش های چندگانه از جمله مدیریت داخلی منزل، امور مزرعه، دامداری، و تولید انواع صنایع دستی در انجام وظایف خود زحمات و مشقت های بسیاری را متحمل می شوند و با روش های سنتی و بدون به کارگیری لوازم و امکانات جدید این امور را به انجام می رسانند و در این راه فشار زیادی بر آنها وارد می شود. بنابراین ضروری است برای بهبود و ارتقای کمی و کیفی کار، افزایش توانمندی ها و رفع محرومیت های آنان و با توجه به پیشرفت های جدید، اطلاعات و آگاهی های لازم به آنها ارائه شود و در جهت سازماندهی آنها اقدام ضروری صورت گیرد، تا از این طریق بتوانند توانایی های لازم را در راه بهبود وضعیت زندگی، رفاه و آسایش خویش کسب کنند (2) . این امر از آنجا اهمیت بیشتری به خود می گیرد که در زمینه آموزش زنان روستائی، کشورهایی از گردونه رقابت ها سرافراز بیرون می آیند که از آخرین تکنولوژی ها و روش های آموزشی که از آن جمله می توان به اینترنت و آموزش الکترونیکی اشاره کرد، استفاده نمایند. بنا بر این ضروری است که در جهت رشد و تعالی زنان روستایی در ابعاد گوناگون از ابزار هاو امکانات و منابع مختلف مورد نیاز آنها بهره گیری نمود.

روش بررسی 

این تحقیق یک پژوهش کتابخانه ای و اسنادی می باشد که منابع اطلاعاتی آن با بهره گیری از منابع موجود در ذخائر انتشاراتی و جستجو در منابع اینترنتی تهیه و تدوین شده و علاوه بر آن، مبانی اصلی و چارچوب نظری ارائه شده در آن با برداشت ها و تحلیل های کارشناسانه تلفیق و ادغام شده است. 

نگاهی اجمالی به وضعیت زنان روستائی

بهره ورترین و کارآمدترین عناصر کلیدی در هر روستا، زنان روستائی هستند که عهده دار امر تولید در روستا می باشند. در روستا در نقاطی که کار هست، زن روستائی هم حضور دارد. تقریبا می توان گفت زنان نیمی از جمعیت جهان را به خود اختصاص می دهند و نقش حیاتی را در تغییرات اجتماعی و اقتصادی ایفا می کنند (11). برآوردها حاکی از این است که زنان بخش مهمی از نیروی کار کشاورزی را در کشورهای در حال توسعه تشکیل می دهند. زنان و به ویژه زنان روستائی به فعالیتهای مختلفی اشتغال دارند و اکثرا وقت آزاد انها بسیار محدود است اما آنچه که درد آور است این است که هیچ کنترلی بر زندگی و منابع تولیدی، درآمد و کار خود ندارند. در حال حاضر نکته مهمی که مورد نظر و پذیرش سازمان ملل می باشد و در آمار و ارقام جهانی نیز مطرح است، نقش مهم زنان روستائی در کشورهای آسیایی در فعالیتهای روزمره و آینده روستاست و این در حالی است که متاسفانه با وجود این نقش مهم، آنان از لحاظ میزان بهره مندی از امکانات از جایگاه مناسبی برخوردار نیستند(4). بنابرتحقیقات فائو بیش از 75 درصد از جمعیت فقیرترین کشورهای جهان که قریب به یک میلیارد نفر می باشند در مناطق روستائی زندگی می کنند و این در حالی است که 70 درصد از جمعیت فقیر جهان را زنان تشکیل می دهند و در مجموع سه چهارم مرگ و میرهای ناشی از فقر مالی و غذایی متوجه زنان و دختران است و چهره فقر بیش از آنکه روستائی باشد، زنانه است، زیرا زنان فقیر شهر نشین نیز همان مهاجران درمانده دیروز روستا هستند. در یکی از گزارشهای یونیسف چنین آمده است که، در کشورهای در حال توسعه میزان باسوادی زنان دو سوم مردان است و از 960 میلیون بزرگسال بی سواد در جهان 640 میلیون شامل زنانی می شوند که یا هیچگاه امکان رفتن به مدرسه را نداشتند یا مدرسه را ناتمام ترک کرده اند(3). بنابراین وضعیت نه چندان مطلوب زنان روستائی در ایران و جهان، زاییده عوامل بسیاری است. عدم شناخت کافی از زن و جایگاه او در جامعه و نیازهای گوناگون وی با توجه به نوع وظایفی که عهده دار است، یکی از عوامل است. نتایج زیانبار این عدم توجه و شناخت در فرایند آموزشهای غیر رسمی این گروه بیشتر مشهود است. چرا که ماهیت آموزشهای ترویجی بر اساس نیازهایی که خود فرد احساس می کند پی ریزی شده و ترویج می کوشد فرد را در رسیدن به امیال و آرزوهایی که دارد یاری دهد(1). در نهایت باید گفت که با مقایسه وضعیت زنان در کشورهای مختلف و ایران می توان به این نتیجه دست یافت که به دلیل مسائل اجتماعی فرهنگی علاوه بر مشکلاتی که همانند زنان دیگر کشورها با آن روبرو هستند زنان ایرانی با مشکلات عدیده دیگری نیز روبرو هستند که در برنامه ریزیها حتما باید به این نکات هم توجه کرد. ارزشیابی دقیق از کار زن در خانواده سنتی روستائی امری دشوار به نظر می رسد زیرا وضعیت زن در خانواده روستائی به گونه ای است که خانه داری و کارهای تولیدی را با هم انجام می دهد. زن در عین حال که خانه دار است و در نگاهداری و تعلیم و تربیت اطفال وظیفه مهمی بر عهده دارد، در امور زراعی، پرورش دام و طیور، صنایع دستی و گاه در فروش محصول و خرید مایحتاج خانواده فعالیتهای مختلفی انجام می دهد(7 ). زن در خانواده روستائی وظایف خانوادگی و تولیدی را با هم انجام می دهد، یعنی مانند سایر زنان زوجه، مادر و خانه دار است، ولی در عین حال نقش تولید کننده را نیز دارد. ماهیت کار زن روستائی با کار زنان در سایر بخشها تفاوت کلی دارد، زیرا هم از لحاظ نحوه عرضه کار و هم از لحاظ میزان و تعداد ساعات کار و کیفیت و همچنین به دلیل مرارتها و مشکلات دارای آنچنان ویژگیهایی است که قابل مقایسه با کارهای صنعتی و خدماتی نمی باشد( 8 ) . به خوبی آشکار است که زنان روستائی پرکارترین و فعالترین اعضای جامعه روستائی هستند. و این نتیجه حاصل می شود که آنها مسئولیت تمام امور داخلی و خارجی منزل را در ارتباط با تمام اعضای آن بر عهده دارند. با این تفاسیر اهمیت آموزش آنها بر هیچ کس پوشیده نخواهد ماند.

ضرورت آموزش زنان روستائی

آموزش که از منابع حیاتی توسعه است که به منظور توانمند سازی هر انسانی باید در دسترس او باشد و مطالعات گویای وضعیت اسف بار عدم دسترسی زنان و دختران به آموزش است. نیاز شدید والدین به نیروی کار دختران، عدم دسترسی کارشناسان و برنامه ریزان آموزشی، عدم وجود مکانهای مناسب برای آموزش، وجود کلاسهای مختلط و تعصب روستاییان بر این مساله، هزینه بالای تحصیل، عدم تصور نقش حیاتی برای دختران، وجود برخی سنن و اعتقادات اجتماعی و فرهنگی در مورد زنان و دختران، ازدواج زود هنگام از جمله مهمترین موانعی هستند که منجر به عدم دسترسی زنان و دختران روستائی به آموزش می شوند(3). در نهایت می توان گفت، از 34 تا 35 میلیون زن روستائی، درصد زیادی از آنها از فقدان یا کمبود فرصتهای مناسب جهت دستیابی به آموزش، استخدام و خدمات اجتماعی در رنجند (14) .

یکی از موانع رشد و ترقی زنان محدودیت آنان در خصوص دسترسی به آموزشهای مختلف ابتدایی، متوسطه و دانشگاهی است ( 5). از این رو نیاز زنان به آموزش بخصوص زنان روستائی به عنوان موضوعی که همواره ذهن بسیاری از دست اندر کاران را به خود اختصاص داده است از اهمیت بسزایی برخوردار است. زنان بیش از یک سوم از جمعیت فعال جهان را تشکیل می دهند و از سوی دیگر، از هر صد زنی که در سن کار قرار دارند (15 تا 64 ساله) حدود 46 نفر به عنوان نیروی کار فعال به حساب می آیند. از طرفی با توجه به نقشهای متعددی که زنان در زمینه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه ما ایفا می کنند، ضرورت آموزش و پرورش زنان و دختران روستائی در تمامی ابعاد، بیش از پیش احساس می شود. تمرکز زنان فعال در کارهای کشاورزی و صنایع دستی سنتی در محیط روستا یکی از خصوصیات عمده اشتغال زنان در کشورهای جهان سوم است. زنان روستائی در شرایط بسیار سنتی کار می کنند، با ابزارهای اولیه سنتی کشاورزی سروکار دارند و فاقد اطلاعات لازم درباره سیستمهای جدید زراعی هستند. وقتی در ناحیه ای کار کشاورزی مدرنیزه می شود و دامداری رونق پیدا می کند و یا امکانات رفاهی به روستا برده می شود، زنان روستائی از آموزش روش های جدید محروم می مانند؛ و این در حالیست که بهبود کیفیت دوره های آموزشی که برای زنان به اجرا درمی آیند سبب می شود که زنان در هر گروه سنی بتوانند اطلاعات، ظرفیتها و مهارتهای خود را جهت مشارکت برابر با مردان در توسعه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی افزایش دهند. بهبود دسترسی زنان به آموزش، و بخصوص دسترسی آنها به برنامه های تعلیم تربیتی و آموزشی غیر رسمی نیاز به این دارد که که همه با هم جهت بهبود دسترسی آنها به دیگر فرصتها و سرمایه ها فعالیت و تلاش کنند(17). همانطور که اشاره شد، در بسیاری از کشورها زنان روستائی بخش اعظمی از فقرای روستائی را تشکیل می دهند و آنچه به خوبی واضح است ارتباط میان فقر این قشر عظیم از جامعه و توسعه ملی است. مسلما زنان تحصیل کرده بهتر قادرند در فعالیت های تولیدی مشارکت داده و در بخش های رسمی استخدام شوند. بنابراین سرمایه گذاری در آموزش زنان روستائی منجر به افزایش درآمد خانواده و رفاه کلیه اعضای خانواده و به تبع آن توسعه کلی در جامعه خواهد شد. در نتیجه، استراتژی هایی که منجر به افزایش مشارکت زنان در تمام سطوح آموزشی و اطلاعاتی می شود، ظرفیت ها و قابلیت های انسانی در سطح ملی را افزایش خواهد داد و به بالا رفتن استانداردهای زندگی کمک می کند از اهمیت بسزایی برخوردارند. با وجود این نیاز مبرم، زنان نسبت به مردان بسیار کمتر به ابزارهای جدید آموزشی که امروزه به آنها توجه بسیار زیادی مبذول داشته می شود از جمله اینترنت و آموزش های الکترونیکی دسترسی دارند. بنابر آمارهای موجود میزان دسترسی زنان به آموزش های الکترونیکی از کمتر از 1 درصد تا 40 درصد در مناطق مختلف متغیر می باشد. از این رو به نظر می رسد پرداختن به این موضوع از اهمیت زیادی برخوردار باشد. در این مجال سعی بر آن است که ابتدا با ارائه تعریفی مختصر از اینترنت و نقش آن در آموزش زنان روستائی به بررسی این موضوع حائز اهمیت در دنیای امروز پرداخته شود.

اینترنت 

اینترنت یک سیستم اطلاعاتی است که بر پایه کامپیوترها و خطوط ارتباط از راه دور قرار دارد و برای دسترسی به اطلاعات مختلف می توان از آن بهره جست. آنچه که اینترنت را از سایر منابع اطلاعاتی جدا می کند، قابلیت هایی چون راحتی، سرعت و کیفیت آن است. 

آموزش از راه دور

آموزش از راه دور شکلی از آموزش با این ویژگی است که موضوعات آموزشی در آن با استفاده از رسانه ارائه می شود و نقش ارتباطات در آن بسیار بارز است. به عبارت دیگر آموزش از راه دور شکل خاصی از آموزش است که در آن آموزشگر و فراگیر جدا از یکدیگر و در یک فاصله مکانی از یکدیگر فعالیت می کنند، آموزشگر و فراگیر با یکدیگر ارتباط رو در رو ندارند، محتوای آموزش از طریق یک رسانه یا نظام پستی مبادله می شود، فراگیری معمولا در محل سکونت فراگیران صورت می گیرد، فراگیران لازم نیست کار خود را برای ادامه تحصیل ترک کنند و تحصیل در کنار کار صورت می گیرد، فرایند یاددهی- یادگیری دارای درجه ای از باز بودن در خصوص دسترسی به هدف ها و روش هاست و در نهایت اینکه فرایند یاددهی- یادگیری به شکل خودآموز و البته با هدایت آموزشگر صورت می گیرد (6). 

آموزش از راه دور، استفاده دیگری از اینترنت

آموزش از راه دور هم اکنون سال هاست که در دنیا متداول و رایج است، اما ترکیب این نوع آموزش با اینترنت منجر به ابداع روش جدید تدریس به نام آموزش الکترونیکی شده است. آموزش الکترونیکی در عین موثر و کارآمد بودن از لحاظ اقتصادی نیز مقرون به صرفه است و به سرعت قابل دسترسی برای تمامی افراد از هر قشر و موقعیتی می باشد. یکی از نکاتی که در این نوع از آموزش توجه افراد بسیاری را به خود جلب کرده است، آزادی در انتخاب موضوع ها و سر فصل های مورد علاقه و مورد نیاز افراد است. در این روش، هیچ کس برای آموزش حد و مرزی روشن ندارد و به راحتی می تواند به اطلاعات تمامی رشته های علمی در حداقل زمان ممکن دسترسی پیدا کند(6 ) . از این رو، آموزش از راه دور بواسطه استفاده از اینترنت فرصت مناسبی برای آموزش زنان و دختران روستائی و بهره مندی آنان از برنامه های آموزشی فراهم می کند. مطالعات مختلف نشان می دهند که آموزش از راه دور برای زنان روستائی از طریق اینترنت راه کاری جدید ارائه می کند به گونه ای که آنها را به طور باورنکردنی قادر می سازد که بر موانع بی شماری که بر سر راه در برخورداری از آموزش دارند غلبه کنند. انعطاف پذیری در دسترسی و زمان مطالعه و آموزش و پتانسیل این ابزار در دسترسی زنان در مناطق روستائی منجر به ایجاد یک رهیافت بسیار مثبت آموزشی برای زنان روستائی شده است( 16). با توجه به شرایط و وضعیت زنان روستائی در مناطق روستائی کشورهای در حال توسعه ای چون ایران و مشکلاتی که زنان با آن روبرو هستند، می توان در مراحل نخستین و در مناقطی که با درصد بالای بی سوادی در بین زنان و دختران روستائی روبرو هستند، با استفاده از مروجان حاضر در منطقه مورد نظر اطلاعات و زمینه های آموزشی مورد استفاده زنان روستائی را در اسرع وقت و با توجه به تناسب نیاز آنان دریافت کرده و در اختیار آنها قرار داد( 15). به عبارت دیگر می توان گفت، آموزش از راه دور یا آموزش الکترونیکی، همواره و به ویژه برای افرادی که مشاغل تمام وقت دارند و به هر دلیلی اختصاص زمان و هزینه آموزش رسمی و تمام وقت برای آنها میسر نیست از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است. سطح این نوع از آموزش در طول زمان از دوره های آموزش مکاتبه ای، استفاده از فیلم های ویدیوئی، تلویزیون و اخیرا از طریق اینترنت ارتقا یافته است. درکشور ایران نیز با توجه به گسترش استفاده از اینترنت و کامپیوتر در اغلب نقاط جهان، امکان پذیر شده است(9 ). 

چرا زنان روستائی به اینترنت نیاز دارند؟ 

زنان روستائی از نظر جغرافیایی از دسترسی به خدمات و کالاها، از دسترسی به جوامع و سازمان های بزرگتر، از دسترسی به فرصت های جدید، از توانائی برای جمع شدن در کنار یکدیگر، به عضویت درآمدن در سازمان های مختلف و حتی سازمان های تشکیل شده برای خود آنها محروم هستند. زنان روستائی با انواع مختلف محدودیت های سیاسی، فرهنگی، فلسفی، حیاتی، روبرو هستند. اگر چه، زنان روستائی در مزارع خانوادگی، فعالیت های کشاورزی و اقتصادی محلی مشارکت دارند، بندرت چنین مشارکتی مورد شناسایی و پاداش یا حداقل واجد دریافت حقوق قرار می گیرد. زنان روستائی اغلب در فعالیت های مرتبط با کشاورزی و سازمان های حرفه ای در حاشیه قرار می گیرند و اکثرا فقط موفق به پر کردن موقعیت های کمکی و فرعی می شوند. زنان، افرادی هستند که با انواع فشارها و تهدیدها، خشونت و بی حرمتی، و به طور کلی با چالش ها و نگرش های سنتی و محلی به زندگی و کار مشغول هستند. زنان روستائی کسانی هستند که هیچ همنوائی و مطابقتی با نگرش های سیاسی و محلی ندارند، افرادی هستند که اگر به ابراز عقیده خود در جامعه بپردازند محکوم به حاشیه نشینی خواهند بود، به دلیل ستیزه گرایانه به نظر رسیدن نگرشهایشان، زنان از حق انتخاب محروم هستند. در بسیاری از مناطق روستائی هیچ زنی وجود ندارد که موقعیت خود را خود تعیین کند. با توجه به توضیحات ارائه شده و کاربرد اینترنت می توان به خوبی به موارد و اهمیت استفاده این ابزار قدرتمند برای زنان روستائی پی برد(19 ). نکته مهم در آموزش از راه دور و استفاده از اینترنت برای زنان روستائی آن است که اطلاعاتی به آنها انتقال یابد که اولا مورد نیاز آنها باشد، و ثانیا به گونه ای باشد که بتوانند چنین اطلاعاتی را مورد استفاده قرار دهند. و از آنجائی که بزرگترین مشکل زنان روستائی، مشکلات اقتصادی ناشی از فقر است، از این رو یکی از راه های موفقیت آموزش از راه دور تمرکز بر مسائل مالی زنان بوده در واقع باید چیزی به زنان آموزش داده شود که بتوانند در جامعه تولیدی خود از آن استفاده کنند و استفاده از اینترنت در انتقال سریع این گونه اطلاعات به زنان روستائی به گونه ای که آنها هم بتوانند هم گام با جامعه به تولید آخرین محصولات مورد نیاز بازار بپردزند از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. از فواید دیگر آموزش از راه دور برای زنان روستائی آن است که آموزشگران روستائی می توانند با توجه به مهارت های زنان روستائی آنها را با نیاز بازار آشنا کرده و یا اطلاعات مورد نیاز برای حضور آنها را در مشاغل مورد نظر فراهم کنند. تا آنها هم بتوانند مانند زنان شهری در این گونه فعالیت های اقتصادی شرکت کرده و به یک منبع درآمد مستقل برای آنها تبدیل شود. در واقع بهترین کاربردی که اینترنت می تواند برای یک زن روستائی داشته باشد قابلیت کارآفرینی این سیستم می باشد، که در سال های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. استفاده از اینترنت می تواند زنان روستائی را با فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جدید و البته امکان پذیر در شرایط آنها آشنا سازد. در واقع از آنجائی که هدف مشترک نظام های آموزشی تربیت فراگیران خود کنترلی است که در طول عمر خود به خوبی از عهده نقش سازنده ای که در جامعه بر دوش دارند، برآیند؛ از این رو استفاده از اینترنت می تواند انگیزه و اعتماد به نفس لازم را در آنها نیز تا حد هر چند محدودی در مراحل اولیه ایجاد کند تا از این طریق بتوانند توانائی های واقعی خود را به منصه ظهور بگذارند. استفاده از اینترنت در آموزش از راه دور به زنان روستائی این امکان را می دهد تا با حضور در محل زندگی خود و استفاده از این گونه آموزش ها بر تمایزات جنسیتی که بین آنها و مردان وجود دارد پایان دهند و یا آنها را به حداقل برسانند. همانطور که می دانیم یکی از مشکلاتی که در جوامع روستائی و در بین زنان روستائی بسیار به چشم می خورد مرگ و میر سالانه زنان و دختران با درصدی بسیار بالا در اثر عدم وجود شرایط و امکانات و آموزش های بهداشتی و سلامتی برای آنهاست. از این رو از طریق آموزش از راه دور زنان روستائی و استفاده از اینترنت می توان اطلاعات بهداشتی را به سرعت از طریق آموزشگران در اختیار آنها قرار داد، حتی این زنان می توانند به سرعت و در زمان مورد نیاز با بخش درمانی در شهر تماس حاصل کرده و دستورات لازم را دریافت کنند که از دیگر پتانسیلی های اینترنت است. در کشورهای اروپایی زنان روستائی حتی از این طریق آموزش های لازم در مورد مداوای دام های خود را نیز دریافت می کنند. نکته مهم آن است که با توجه به بافت خاص مناطق روستائی و فرهنگ حاکم بر آنها استفاده از اینترنت حتی می تواند به تکمیل اطلاعات مروجان و آموزشگران بپردازد به گونه ای که آنها اطلاعات مناسب و کاملا صحیح را از طریق ارتباط مداوم با آموزشگران در شهر دریافت؛ و آنها را در اختیار زنان روستائی قرار دهند تا هر چه بیشتر بتوانند اعتماد آنها را نسبت به این برنامه جلب و از عقب افتادگی ناخواسته و ناآگاهانه آنها جلوگیری کنند. یکی از نکاتی که فائو در تعهدات خود به آن توجهی خاص مبذول داشته، استفاده از اینترنت در آموزش از راه دور زنان روستائی به ویژه در کشورهای در حال توسعه بوده است. به گونه ای که امروزه شاهد پیشرفت چشم گیری در رهیافت آموزش از راه دور در قاره های آسیا، امریکای لاتین و افریقا بوده ایم. در بازدیدهایی که توسط نمایندگان فائو از دوره های آموزش از راه دور انجام شده است؛ به این نکته دست یافته اند که با استفاده از آموزش های الکترونیکی می توان به تعداد بیشتری از زنان روستائی دسترسی پیدا کرد، و این نوع آموزش ها با محدودیت های آموزش های قراردادی و رسمی روبرو نیستند. در واقع عامل اصلی آزادی و گسترش بیشتر در دسترسی به سیستم های آموزشی هزینه های پایین تر این آموزش ها در برابر آموزش های رسمی است که در مراحل و زمینه های مختلف به گونه ای محسوس قابل مشاهده است. استفاده از اینترنت در آموزش از راه دور برای فائو نقشی حیاتی دارد. در واقع با توجه به کیفیت محتوای دوره، توجه ویژه ای که باید به زنان روستائی مبذول داشته شود، و حمایت از آنها، اینترنت در آموزش از راه دور زنان روستائی منافع زیادی به همراه دارد. کشورهای چین و مکزیک از جمله کشورهایی هستند که در زمینه استفاده از اینترنت در آموزش از راه دور برای زنان روستائی در زمینه های کشاورزی و صنایع دستی به پیشرفت های زیادی نائل شده اند( 10 ). 

منافع استفاده از اینترنت در آموزش از راه دور

در مقایسه با روش های آموزش از راه دور دیگر، اینترنت مزایای زیادی دارد که یعقوبی به برخی از آنها چنین اشاره دارد: 

1- امکان ایجاد تعامل باثبات و دو طرفه بین فراگیران و آموزشگران

2- انعطاف پذیری زمانی و مکانی بیشتر در مقایسه با روش های دیگر آموزش از راه دور از قبیل تلویزیون که در محدوده زمانی مشخص ارائه می شوند

3- امکان استفاده از منابع و متخصصان بیشتر از سراسر جهان با توجه به قابلیت برقراری ارتباط آسان و سریع از طریق اینترنت

4- توان بالقوه در تحت پوشش قرار دادن مخاطبان در سطحی گسترده

5- سهولت در بهنگام سازی سریع اطلاعات و مطالب آموزشی

هزینه های بسیار پائین تولید، تدوین و اجرای برنامه های آموزشی از طریق اینترنت در مقایسه با سایر روش ها مانند تلویزیون، تجاربی که در زمینه ارائه آموزش از راه دور از طریق اینترنت در برخی کشورها وجود دارد، بیانگر کارائی زیاد این ابزار در ارائه آموزش در بخش کشاورزی و روستائی می باشد (9) .

هایر (2003) عقیده دارد استفاده از اینترنت در برنامه های آموزشی این قابلیت را دارد که ابتدا به آموزش زنان پیشرو در روستاها پرداخته و پس از آن این آموزش ها را در اختیار سایر زنان روستائی قرار داد. او نیز پایین بودن هزینه هر ساعت آموزش از راه دور در مقایسه با آموزش های رسمی و قراردادی، و امکان تحت پوشش قرار دادن تعداد بسیار بیشتری از زنان روستائی به طور هم زمان را از مزایای استفاده از اینترنت می داند.

مرکز توسعه کلرادو ضمن بر شمردن مزایایی که به آنها اشاره شد، انتشار اخبار و اطلاعات مورد نیاز زنان روستائی را از دیگر مزایای کاربرد اینترنت می داند. در جوامع روستائی به دلیل شرایط ویژه ای که در مورد زنان بر شمردیم از جمله محدودیت حضور در محافل عمومی، مشارکت در تصمیم گیری ها و عدم آگاهی از قوانین جدید، زنان از بسیاری از اخبار حتی اخباری که مربوط به خود آنها نیز بی اطلاع هستند؛ بنابراین اینترنت به عنوان ابزاری جادوئی می تواند آخرین اخبار، اطلاعات و نتایج تحقیقات را در زمینه های مختلف و متنوع بدون نیاز به حضور مستقیم آنها در جامعه و روبرویی با مخالفت های احتمالی در اختیار آنها قرار دهد. آموزش در زمینه اقتصاد محلی، عدالت اجتماعی، کشاورزی، محیط زیست، توسعه اقتصادی، مسائل مرتبط با دام و پرورش دام، مزارع و باغهای کوچک و بازار، حتی قوانین مربوط به ارث و حقوق زنان روستائی از جمله مسائلی هستند که با استفاده از اینترنت به اطلاع و آموزش زنان روستائی رسانده می شوند، علاوه بر این، از این طریق حساسیت لازم در ارتباط با این گونه مسائل در زنان روستائی ایجاد شده و پس از آن خود به دریافت و استفاده از این اخبار علاقمند می شوند(12). 

مانکت (2002) در تحقیقی با عنوان آموزش از راه دور و یادگیری آزاد در افریقای جنوبی به این نتیجه دست یافت که استفاده از اینترنت در راستای آموزش از راه دور زنان روستائی منجر به ترویج سواد آموزی، کمک به توسعه مهارت های کارآفرینی، کمک به مروجان کشاورزی جهت بهبود قابلیت ها و ظرفیت های آنان در راستای آموزش زنان روستائی و البته متناسب با نیازهای آنان، افزایش سرعت آموزش و فراهم کردن اطلاعات مداوم و مستمر با هدف تحقق بخشیدن به برنامه های توسعه ای که برای زنان در نظر گرفته می شود، خواهد شد. مانکت کمک به برقراری ارتباط با زنان روستائی در روستاهای دیگر، آشنا ساختن زنان روستائی با منابع بالقوه موجود در روستا در راستای بهبود زندگی آنها، آشنائی و دسترسی راحت تر و بدون هزینه به روش های جدید تولیدی که بازده بیشتری به همراه دارند، آشنائی با سازمان های حمایت کننده زنان روستائی و دسترسی به اطلاعات ضروری در راستای حفاظت از منابع مختلف تولیدی را از جمله مزایای دیگر استفاده از اینترنت برای زنان روستائی بر می شمرد.

مطالعات مختلف در آسیا نشان می دهد که زنان هدف خود از استفاده از آموزش های از راه دور را بهبود موقعیت های درآمدزای خود، پیدا کردن شغلی که بتواند انها را قادر سازد که بتوانند از خانواده خود حفاظت کرده و فرزندان خود را به دانشگاه بفرستند، عملکرد خود را در کار و حرفه کنونی خود بهبود بخشند، اعتماد به نفس خود را افزایش دهند، و مهارت های جدیدی بیاموزند دانسته اند. مطالعه ای در مکزیک نشان می دهد که استفاده از کامپیوتر و اینترنت در آموزش از راه دور زنان روستائی جوان را تشویق می کند که به کسب علم بپردازند(16). 

در سال های اخیر مباحث زیادی پیرامون برابری مردان و زنان بخصوص در جوامع روستائی مطرح شده است. مک دنالد و ایمریتوس (2001)(18). به این نکته جالب و البته شایان توجهی که مساله مبتلا به بسیاری از زنان روستائی در جوامع روستائی است اشاره می کنند؛ و چنین اعتقاد دارند که از جمله کاربردیهای مهم این گونه تکنولوژیهای جدید آموزشی از قبیل اینترنت در مناطق روستائی می توان به قابلیت آنها در ایجاد برابری در اموزش زنان و مردان روستائی اشاره کرد. در واقع با استفاده از اینترنت در آموزش زنان روستائی می توان انگیزه و اشتیاق سوادآموزی؛ توسعه و گسترش مهارت های کارآفرینی و اعتقاد به اینکه آنها نیز عضو فعال جامعه هستند، که در آنها از بین برده شده است را دوباره زنده کرد. از طرف دیگر می توان انگیزه مروجان و آموزشگران روستائی را به حضور فعال در جامعه روستائی و اعتقاد پیدا کردن به اهمیت کارشان در توسعه ملی که متاسفانه یکی از مشکلات ترویج و آموزش کشاورزی مطرح می شود را جبران کرد. 

کامفورت، گوی و فونمیللا (2003) در تحقیقی که در نیجریه انجام دادند به این نتیجه دست یافتند که زنان به دلایل ذیل در استفاده از اینترنت و تکنولوژیهای اطلاعاتی و ارتباطی از خود انگیزه زیادی نشان می دهند: 

1- زنان از این طریق می توانند به ارتقا جایگاه خود در جامعه بپردازند

2- زنان به صورت داوطلبانه به تکمیل و بهبود مهارت های خود جهت خدمت در راستای گسترش اهداف توسعه می کنند

3- زنان از این طریق می توانند خیلی سریع تر از وجود فرصت های شغلی که در اختیار آنهاست اطلاع پیدا کنند

4- از این طریق می توانند پیغام های فوری و ضروری را در اسرع وقت برای اعضای خانواده خود در مکان های دیگر بفرستند

5- به راحتی می توانند از اطلاعات بهداشتی آگاه شده و از اپیدمی شدن بیماری ها بخصوص در مورد کودکان خود جلوگیری کنند

6- فرزندان آنها با استفاده از اینترنت می توانند از برنامه های آموزشی اطلاع یابند و همگام با فراگیران شهری پیشرفت کنند

7- می توانند از آخرین قیمت های نهاده های کشاورزی و تولیدی در زمینه های مختلف اطلاع یابند

8- می توانند به راحتی از وضعیت جوی و آب و هوایی و تاثیر آن بر محصولات کشاورزی خود آگاه شوند

9- می توانند از این طریق حتی به فروش محصولات کشاورزی خود بپردازند 

10- می توانند از این طریق با شرکت های بیمه ای تماس حاصل کرده و از خدمات آنها در زمینه های مختلف استفاده کنند.

چالش های پیش رو در استفاده از آموزش الکترونیکی

سطح آموزشی زنان، ترس از اینترنت به عنوان یک تکنولوژی جدید، فقدان تسهیلات اینترنتی معتبر در جوامع روستائی به دلیل عدم وجود تلفن یا حتی برق، داشتن فقط دید تجمل گرایانه نسبت به اینترنت، تشویق فرزندان به عضویت در برنامه های اینترنتی به عنوان شانسی برای کسب فرصت های شغلی بهتر، پایین بودن سطح سواد زنان روستائی، تهیه برنامه های آموزشی به زبان محلی از جمله مسائلی هستند که در راه استفاده از اینترنت در آموزش از راه دور زنان روستائی به آنها اشاره شده است(13). 

به نظر هایر مهمترین چالش های استفاده از آموزش الکترونیکی در روستا عبارتند از: 

- هزینه بالای تهیه کامپیوتر و ارتباط و اتصال به شبکه جهانی اینترنت

- اجرای یک دوره در مورد به روز کردن مهارت ها و تجارب تکنیکی برای کمک به زنان روستائی

- انتخاب برنامه هایی که مخصوص زنان روستائی و شرایط آنها باشد

- پیچیده و زمان بر بودن اجرای این برنامه ها 

- زبان برنامه ها

- جا افتادن این نوع از اموزش بین زنان روستائی و به طور کلی در جامعه روستائی

- تربیت مروجان و اموزشگران روستائی به گونه ای که بتوانند آموزشها را به گونه ای مطلوب در اختیاز زنان قرار دهند و در نهایت 

- عدم رتبه بندی برنامه ها برای زنانی که از سطح سواد پایین تری برخوردارند(16). 

گرین و لاوری به شرح مختصر برخی از این چالش ها پرداخته اند: 

1- بیسوادی

بی سوادی بزرگترین مانع زنان روستائی در استفاده مستقیم از اینترنت به خصوص در قاره های اسیا، افریقا و امریکای لاتین است. به هر حال زنان باید قبل از استفاده از اینترنت بر مشکل بی سوادی خود فائق آیند در این راستا شاید انگیزه استفاده از اینترنت به عنوان یک تکنولوژی جدیدی در روستا موجب این امر شود. 

2- فقر

فقر و فقدان قدرت اقتصادی زنان روستائی از جمله دلایلی است که زنان را از شرکت در دوره های آموزشی محروم می گرداند. در واقع از آنجائی که هیچ سهمی از درآمد ندارند و قادر به پرداخت هزینه های مربوط به آموزش خود نیستند از این رو استفاده از اینترنت و با توجه به مزایای بر شمرده از قبیل هزینه کم برای آن می تواند به زنان بسیار کمک کند. 

3- کمبود وقت

روشن است که زنان برای آموختن فرصت بسیار محدودی در اختیار دارند. و ثابت شده که اینترنت و استفاده از آن در آموزش زنان روستائی می تواند به راحتی بر مانع عدم وقت و زمان غلبه کند. 

4- فاکتورهای اجتماعی- اقتصادی

فاکتورهای گسترده اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زیادی در جامعه روستائی متاسفانه وجود دارند که منجر به نابرابری زنان و مردان شده و نیاز زنان به آموزش را کم اهمیت و حتی بی اهمیت جلوه می دهد. جایگاه زنان در خانه بوده و اجازه حضور در صحنه های اجتماعی مختلف به آنها داده نمی شود. از آنجائی که مردان همیشه بر این تصور هستند که زنان در تمام موارد زندگی به آنها وابسته هستند، اینترنت می تواند با فراهم کردن شرایط لازم جهت استفاده از برنامه های آموزشی مختلف برای زنان روستائی، آنها را از مردان در بسیاری از زمینه های زندگی بی نیاز گرداند. فقدان آموزشگران زن به عنوان یکی از موانع عمده در راه آموزش زنان روستائی مطرح می شود اما استفاده از اینترنت می تواند به راحتی بر این مشکل فائق آمده؛ علاوه بر این، زنان با سواد روستا و دخترانی که در سطح راهنمائی و دبیرستان تحصیل کرده اند می توانند با استفاده از اینترنت، به آموزش زنان دیگر بپردازند. بعد فاصله نیز که یکی از مشکلات عدم حضور آموزشگران زن است در روستا نیز از این طریق قابل جبران است، از طرف دیگر مانع حضور و شرکت زنان روستائی در دوره هایی است که احیانا در روستاهای مجاور تشکیل می گردد که اینترنت بر این مشکل نیز فائق آمده است(15). 

بالاکریشنان (2002) موانع پیش روی زنان روستائی در استفاده از آموزش های از راه دور از طریق اینترنت را در سه دسته تقسیم بندی کرده است: 

1- عدم ایجاد محیط مناسب توسعه استفاده از آموزش های الکترونیکی در روستا به ویژه در مورد زنان روستائی، 2- ناکافی بودن زیربناها و ساختارها و حمایت های مالی و خدماتی جهت حمایت از آموزش های الکترونیکی برای زنان روستائی و بر مبنای مشارکت خود روستائیان، 3- عدم توانائی پرداخت هزینه های اولیه مرتبط با سیستم های نرم افزاری و سخت افزاری در روستا توسط روستائیان.

نتیجه گیری

بحث موقعیت و نقش زنان روستائی در توسعه روستائی و کشاورزی و اهمیت آموزش آنان مقوله ای جدید نیست و به کرات هر کدام از اندیشمندان حوزه آموزش و توسعه روستائی و کشاورزی به اهمیت این موضوع پرداخته اند، هر چند که زنان روستائی جایگاه واقعی خود را در این عرصه نیافته اند، اما آموزش الکترونیکی زنان روستائی مقوله ای جدید و حائز اهمیت بسیار است. آموزش زنان روستائی که تا دیروز سرلوحه شعار توسعه منابع انسانی قرار داشت امروز بار دیگر باب صحبت متخصصان روستائی شده است اما این بار در زمینه آموزش های الکترونیکی. جهت تبیین واقعی نقش آموزش های الکترونیکی زنان روستائی، نخست باید با اینترنت، آموزش های الکترونیکی و ویژگی های آن آشنا شد چرا که آموزش از راه دور زنان روستائی بواسطه استفاده از اینترنت، مسائل بیشماری از زنان روستائی را تحت تاثیر قرار می دهد. زنان روستائی چه بخواهند و چه نخواهند تحت تاثیر این جریان عظیم قرار می گیرند. پس شایسته تر آن است قبل از آن که با چالش ها و محدودیت های عمده تری در زمینه های آموزشی روبرو گردند برای آنان چاره ای اندیشیده شود. به نظر می رسد که آماده سازی زنان روستائی با استفاده از آموزش های الکترونیکی باید با اعتقاد راستین به جایگاه والای آنان در توسعه روستائی و کشاورزی کاملا پیوند بخورد. در این راستا پیشنهاد می شود که:

1- با توجه به پایین بودن نرخ سواد در بین زنان روستائی، پیشنهاد می گردد از مروجان و آموزشگران زن روستائی جهت استفاده از آموزشهای الکترونیکی و انتقال آن به زنان روستائی استفاده گردد.

2- با توجه به بالا بودن هزینه اولیه راه اندازی سیستم های نرم افزاری و سخت افزاری رایانه و استفاده از اینترنت در روستا، پیشنهاد می گردد، متناسب با توان سرمایه ای مراکز آموزشی در روستا، سیستم های رایانه ای تهیه شده در منازل زنان پیش رو روستائی راه اندازی گردند. 

3- با توجه به بالا بودن هزینه راه اندازی سیستم های رایانه ای در روستا، پیشنهاد می گردد در حد امکان وام هایی جهت خریداری این تجهیزات در حد بسیار اندک در نظر گرفته شود.

4- با توجه به پایین بودن نرخ سواد در بین زنان روستائی، پیشنهاد می گردد، دوره های آموزشی جهت آموزش زنان روستائی پیش رو در ارتباط با بهره برداری بهینه از آموزش های از راه دور اجرا گردد.

5- جهت بهره برداری بهتر از برنامه های آموزش از راه دور، اینگونه برنامه ها به زبان محلی منطقه در سطح مراکز استان ها تهیه شده و مورد استفاده قرار گیرد.

6- از آنجائی که بحث آموزش از راه دور سابقه ای طولانی در ایران ندارد، پیشنهاد می گردد در دبیرستان های دخترانه روستائی دوره های آموزش رایانه و استفاده از اینترنت برگزار گردد. 

7- در مجموعه جهاد کشاورزی، تشکیلات مشخصی جهت برنامه ریزی و اجرای برنامه های آموزش از راه دور برای زنان روستائی در نظر گرفته شود. 

8- در روستا زنان پیش رو شناسایی شده و به منظور پیش برد برنامه های آموزش الکترونیکی مد نظر قرار گیرند. 

9- برنامه تحقیقاتی جامعی در زمینه مطالعه درباره بازده آموزش های از راه دور در روستاهای ایران و راههای استفاده گسترده از آن به اجرا درآید. 

10- تهیه برنامه های رادیوئی و تلویزیونی روستائی جهت آشنائی هر چه بیشتر روستائیان به خصوص زنان روستائی با آموزش الکترونیکی و مزایای بهره مندی از این آموزش ها. 

منابع :

1. خسروی پور ، بهمن و برادران ، مسعود . (1382 ) . مقدمه ای بر طراحی نظام مطلوب ترویج کشاورزی . اهواز :انتشارات کردگار .

2. دفتر امور زنان روستائی و عشایری ، معاونت ترویج و مشارکت مردمی وزارت جهاد کشاورزی .(1380) . گزارش فعالیتها از آغاز تا کنون . تهران : مؤلف . 

3. صفری شالی ، رضا . (1380) . نقش توانمند سازی اقتصادی و اجتماعی زنان در توسعه پایدار روستائی . مجموعه مقالات همایش اعتبارات خرد زنان روستائی . دفتر امور زنان روستائی و عشایر . معاونت ترویج و مشارکت مردمی وزارت جهاد کشاورزی ، صص138-113.

4. عمادی ، حسین .(1380). مشارکت زنان در توسعه روستایی . مجموعه مقالات همایش اعتبارات خرد زنان روستائی. دفتر امور زنان روستائی و عشایر . معاونت ترویج و مشارکت مردمی وزارت جهاد کشاورزی ، .صص38-29. 

5. محجوبی ، محمد رضا . (1372). چشم اندازی از نقش زنان روستائی در تولید و موانع و مشکلات آنان . صص 579-563 .مجموعه مقالات هفتمین سمینار ترویج کشاورزی کشور . وزارت کشاورزی ، سازمان تحقیقات ، آموزش و ترویج کشاورزی.

6. موحد محمدی، حمید.(1382).آموزش کشاورزی. تهران: موسسه توسعه روستائی ایران. ص، 134.

7. نیک خلق ، علی اکبر . (1379) . جامعه شناسی روستائی . تهران :انتشارات چاپخش.

8. وثوقی ، منصور . (1377) . جامعه شناسی روستائی . تهران : انتشارات کیهان.

9. یعقوبی، جعفر.(1380). شبکه جهانی اینترنت و کاربرد آن در ترویج و آموزش کشاورزی. مجله جهاد ، سال بیستم ، شماره،241-240، صص:66-58.

10. Balakrishnan| Revathi.(2002). Harnessing ICTs for Advancement of Rural Women. United Nations. Food and Agricultural Organization(FAO).P:1-22.

11. Bhuimali| Anil and Sampa Poddar .(2005) . Development of Rural Women Through Education and Empowerment. Delhi| Abhijeet Pub.

12. Colorado Nonprofit Development Center.(2001). First Chance Project. http://www.ruralwomyn.net/firstchance.html.

13. Comfort| Kazanka| Goie| Lvdia and Funmilola| Kachong.(2003).Relevance and Priorities of ICT for Women in Rural Communities: A Case Study from Nigeria. Bulletin of the American Society for Information Science and Technology. August/ September 2003.pp 1-2.

14. Education resources information center . Education for Rural Women: A Global Perspective. (2005).www.eric.ed.gov.

15. Green| Lyndsay and Lawry| Trevor-Deutsch .(2002).Women and ICTs for Open and Distance Learning. Vancouver| British Columbia.p|70.

16. Huyer| Sophia.(2003). Gender| ICTs and Education. http://www.wigsat.org/engenderedICT.pdf. 

17. IFAD.(2005). Education as an Asfor Rural Women http:/ / www .ifad .org/ gender/learning/resource/personal/p_education.htm.

18. Macdonald| H Ian and Emeritus| President.(2001). Catching Up With E-Learning Implications for Education and Social Policy. Manila| The Philippines. 

19. Moncet| Marie.(2002). Distance Education and Open Learning in sub-Saharan Africa. Working Group on Distance Education and Open Learning. Association for Development of Education in Africa.p|171.