hc8meifmdc|2010A6132836|Articlebsfe|tblEssay|text_Essay|0xfbffae4d02000000e212000001000200

مساله ازدواج ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‌‌‌‍‍‍ سیاستها و عملکردهای دولت / فاطمه سادات علمدار 

نویسنده : فاطمه سادات علمدار* 

 

 

چکیده

همگام با گذر زمان و پیشرفت علم و تکنولوژی، در حوزه روابط اجتماعی افراد جوامع مختلف، تغییرات و تحولاتی رخ داده است که با اندکی تامل قابل مشاهده است. تغییرات در آمال و آرزوها، نیازها و انتظارات افراد بر نهادهای اجتماعی تأثیر گذاشته و از دگرگونی این نهادها تأثیر می‌پذیرد. نهاد خانواده نیز به عنوان پایه‌ای‌ترین نهاد هر جامعه از این حوزه مصون نمانده و در حال تغییر و دگرگونی است. بی‌تردید تحولات در نقش و جایگاه نهاد خانواده، در وضعیت جامعه و کارکردهای آن قابل مشاهده خواهد بود. یکی از مهم‌ترین این تغییرات در دهه‌های اخیر در حوزه ازدواج رخ داده است. این نوشتار درصدد است تا دگرگونی‌های اجتماعی در مسأله ازدواج در ایران را به همراه نقش و عملکرد حکومت و نهادهای ذیربط بررسی نماید. 

واژگان کلیدی

خانواده، ازدواج، زنان، حکومت، نهادهای دولتی، نهادهای غیر دولتی

خانواده پایه‌ای‌ترین واحد اجتماعی و پیش‌نمونه همبستگی‌های اجتماعی دیـگر است؛ زیرا ایـن همـبستـگی‌ها از خـانـواده و گـروه‌های خویشاوندی برمی‌خیزند (کوزر،1382: ص33). نهاد خانواده هسته اصلی حیات اجتماعی است. انسان‌‌ها غالبا در درون خانواده‌‌ها متولد می‌شوند و در این نهاد جامعه‌پذیر شده و رویه و طرز عمل زندگی اجتماعی را می‌آمـوزند. خانواده دو کارکرد اساسی دارد: کارکرد آموزشی- اجتماعی‌ و کارکردمذهبی (.(winch|1963; p115 تغییرات در نهاد خانواده، تمامی‌شبکه‌های روابط انسانی را دچار تغییر می‌کند و البته خود نیز متاثر از تغیییراتی است که در سایر نهادها و زمینه‌های اجتماعی شکل گرفته یا در حال شکل گیری است. این تغییرات می‌توانند از مسائل جمعیتی، اختلاط فرهنگی، شرایط اقتصادی و.... ناشی شده باشند که ریشه‌یابی آنها مجال دیگری را می‌طلبد. در حال حاضر، تعارض نقشی و دیگر چالش‌هایی که زندگی صنعتی فرا روی خانواده نهاده است، نقش خانواده را در جامعه‌پذیر کردن افراد، انتقال ذخیره دانش به نسل‌های بعدی و ایجاد پیوند نسلی، بسیار کمرنگ و ناچیز نموده است. یکی از پیشامدهای مهم در رابطه با تاثیر و تاثرات متقابل نهاد خانواده و اجتماع در حال تغییر، دگرگونی‌هایی است که در نگرش‌ها، باورها، هنجارها، آداب و رسوم مربوط به ازدواج و همسر گزینی رخ داده است. امروزه در پی تغییر در نگرش‌ها، باورها و ارزش‌‌ها در سطح کلان، ازدواج به مثابه اساسی‌ترین فرآیندی که به شکل گیری حیات خانوادگی می‌انجامد، دچار تغییرات گسترده‌ای شده است. 

ازدواج یک سنت دیرینه اجتماعی است که از زمان‌های بسیار قدیم، بلکه از آغاز زندگی بشر مرسوم بوده است. تعریف‌های متعددی برای واژه ازدواج[1] ارائه شده است که در این جا به سه تعریف اشاره می‌شود: 

1- ازدواج می‌تواند به عنوان یک پیوند جنسی از نظر اجتماعی به رسمیت شناخته شده و پسـندیده بین دو فرد بزرگسال تعریف شود (گیدنز، 1374: ص85).

2- ازدواج واحدی است به لحاظ اجتماعی، شناخته شـده و بعضاً به لحاظ قانونی تایید شده که از یک زن و یک مرد تشکیل می‌گردد (cf. jary and jary ; 2000).

3- ازدواج فرآیندی است از کنش متقابل بین دو فرد، یک زن و یک مرد، که برخی شرایط قانونی را تحقق بخشیده‌اند و مراسمی‌ برای برگزاری زناشویی خود برپا داشته‌اند و به طور کلی عمل آنان مورد پذیرش قانون قرار گرفته و بدان ازدواج اطلاق شده است (ساروخانی، 1370: ص23).

مسئله ازدواج و تشکیل خانواده ازمسائل بسیار مهم حیات انسانی است. به طور کلی می‌توان گفت در همه زمان‌ها و مکان‌ها شکلی از ازدواج دیده می‌شود و همین جهان شمولی ازدواج از نقش بسیار مهم آن در حیات فردی و اجتماعی انسان حکایت دارد. ازدواج نیاز جنسی افراد را در قالب مشروع و مقبول آن تأمین می‌کند و افزون بر ارضای نیازهای جنسی، نیازهای عاطفی افراد را نیز تأمین می‌کند. زن و مرد که با هم ازدواج می‌کنند به یکدیگر محبت می‌ورزند و یکدیگر را محرم اسرار و پناهگاه عاطفی خود می‌دانند. تولید نسل و تربیت آنها از اهداف دیگر ازدواج است. از سوی دیگر در جوامع سنتی ازدواج وسیله‌ای برای ایجاد روابط خویشاوندی با دیگران است. افراد از راه ازدواج حوزه روابط خویش را گسترش می‌بخشند (بستان، 1383: ص19). 

نهاد ازدواج به سبب اهمیت و نقش انکارناپذیرش در جامعه بشری همواره مورد بحث همه ادیان و مذاهب و علمای تربیت، جامعه شناسی، روانشناسی، فلاسفه، صاحبان مکاتب و اندیشه‌ها بوده است. با توجه به جایگاه ویژه نهاد خانواده در کلیت نظام اجتماعی، بدیهی است که اسلام نمی‌توانسته از ارائه دیدگاه‌های خود در باب این جنبه اساسی از حیات انسان صرف نظر کند؛ در نتیجه با مجموعة گسترده‌ای از آیات و روایات اسلامی‌در این زمینه روبرو هستیم که جهت‌گیری کلی دین به مسائل گوناگون خانواده را-گاه در شکل گزاره‌های توصیفی، ولی اغلب در قالب گزاره‌های دستوری- اخلاقی یا حقوقی- به نمایش می‌گذارند و به تبع آن وظایف و تکالیفی را نیز در جوامع اسلامی‌ برای حاکمان در نظر گرفته و مورد تاکید قرار می‌دهند (همان، ص14). در حقیقت شناخت کیفیت شکل‌گیری و حیات نهاد ازدواج و خانواده در جامعه فعلی و تکالیف حکومت در قبال آن می‌تواند به شکوفایی و باروری و ممانعت از رخوت این نهاد مقدس یاری رساند، چرا که از دیدگاه اسلام، ازدواج امری واجب می‌باشد که اگر با قصد قربت انجام گیرد، عبادت نیز محسوب می‌شود. پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه اطهار (ع) درباره ازدواج تاکید و سفارش فراوان کرده‌اند. از باب نمونه: رسول خدا (ص) فرمودند: «اکثر اهل آتش در قیامت آنانی هستند که از ازدواج و تشکیل خانواده امتناع کرده‌اند» (انصاریان، 1379: ص65). بر این اساس و بر مبنای دیگر آموزه‌های دینی، نظام اسلامی‌موظف است که به نوبه خود شرایط و مقتضیات لازم جهت تسهیل و ترویج امر ازدواج را فراهم نموده و به این ترتیب مسیر وصول به جامعه سالم و صالح را هموار نماید. ازدواج زود هنگام و تسریع در امر ازدواج جزء اهداف نظام و ارزش‌های جمهوری اسلامی‌ایران است، به طوری‌ که در اصل دهم قانون اساسی نیز به این مسئله اشاره گردیده و خانواده را به عنوان واحد بنیادی جامعه اسلامی‌معرفی نموده و تاکید می‌کند که همه قوانین و مقررات و برنامه‌ریزی‌های مربوط باید در جهت آسان‌سازی تشکیل خانواده، پاسداری از قداست آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی‌باشد. هم چنین اصل 21 قانون اساسی دولت را موظف به ایجاد دادگاه صالح برای حفظ کیان و بقای خانواده نموده است. بر همین اساس تعدادی از دادگاه‌های عمومی‌تحت عنوان «دادگاه خانواده» جهت رسیدگی به دعاوی خانوادگی اختصاص یافته‌اند. در حالی که سیاست‌های خانواده‌گرای دولت همچنان مورد توجه مسئولین قرار دارد، بررسی‌های زمینه‌ای در موضوع ازدواج حاکی از بروز تغییراتی در نرخ، میزان و آداب و رسوم آن در دو دهه گذشته می‌باشد. تغییرات اجتماعی و اقتصادی پس از انقلاب و به خصوص پس از پایان جنگ تحمیلی و دوران سازندگی بر میزان و روند ازدواج تاثیر بسیاری گذارده است.

انقـلاب اسـلامی ‌ایـران تغـییرات مهمی ‌در ساختارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و جمعیتی ایجاد کرده، اما در هیچ نهادی به اندازه نهاد خانواده تغیییرات قانونی به وجود نیاورده است. جایگزین کردن «قانون حمایت خانواده» مصوب 1347 با قوانین جدید برگرفته از الگوی اسلامی‌ نشان دهنده خواست نظام حکومتی ایران برای اسلامی‌کردن نهاد خانواده به عنوان پایه جامعه است، زیرا به جهت عملکرد ناکافی نهادهای اجتماعی، وظایفی که در بسیاری از جوامع بر عهده دولت است، در ایران بر عهده خانواده می‌باشد و به همین دلیل این نهاد در حل تعارضات و مشکلات اجتماعی حائز اهمیت تلقی شده و مسئولان امر با تدوین سیاست‌های خانواده گرا و تاکید بر ازدواج و تشکیل خانواده آن را پیگری می‌نمایند. 

1)کار پایه مفهومی

سیاست اجتماعی، اصطلاحی است برای توضیح اقداماتی که به رشد بهینه زندگی انسان‌ها کمک می‌کند و نیز مفهومی برای پژوهشگران این حوزه است تا مطالعات علمی خود را حول این اقدامات سامان دهند .(cf| Aleock| 1997)

در یک جمع‌بندی کلی به نظر می‌‌رسد که سیاست اجتماعی شامل خط مشی‌ها و راهبردهای اساسی و تعیین کننده و جهت‌دهنده به تمام اقدامات دستگاه‌ها، اجرای برنامه‌ها و عملکرد مسئولان است و با ارائه خطوط اساسی و چشم‌اندازهای آتی، جهت‌گیری‌ برنامه‌ها و اقدامات را مشخص می‌کند. بدیهی است این تعریف از سیاست‌ اجتماعی، دربرگیرنده درک عمیقی از شرایط اجتماعی موجود است و به تعالی، عزت و مصلحت خانواده در همه وجوه تأمینی، رفاهی، حمایتی و هدایتی می‌اندیشد. مبانی و اصول سیاست اجتماعی در عرصه خانواده باید ناظر به حفظ، تحکیم و تعالی خانواده (متشکل از پدر، مادر و فرزندان) باشد (باقری، 1383: ص56).

بی‌شک اساس و منشأ خدمت به مردم، خارج از ملاحظات سوداگرایانه در تاریخ طولانی مسلمانان، ناشی از حس دیگرخواهی و تربیت دینی و اخلاقی جامعه و جهان‌بینی الهی و وحدت بخش نوع بشر بوده است. این بینش که انسان‌شناسی اسلام از یک سو و ارزش‌های اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی از سوی دیگر استوار بوده، موجب شکل‌گیری مفاهیم، نهادها و ساختارهایی شده است که در طول تاریخ و در گستره جغرافیایی جهان اسلام شایسته بررسی و توجه می‌باشد.

در قرآن کریم، ازدواج و تشکیل خانواده، مقدس و سازنده فرد و جامعه تلقی می‌شود:

«و من آیاته خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمة و...» (روم، 21) و یا «ما بنی الاسلام بناء احب الی الله عزوجل و اعز من التزویج» (مجلسی، ج103، ص222). 

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان سند معتبر سیاست‌های اجتماعی کلان نظام جمهوری اسلامی ایران، خصوصاً در بندهای شانزده‌گانه اصل سوم، دولت را موظف کرده است «همه امکانات خود را برای نیل به اهداف مربوط به آن به کار گیرد» که به یک معنا منعکس کننده سیاست اجتماعی جامعی برای جامعه اسلامی است (توسلی، 1382 ، ص81).

در بند چهارم به «تأمین حقوق همه جانبه افراد اعم از زن و مرد، ایجاد امنیت قضایی عادلانه برای همه و تساوی عموم در برابر قانون» اشاره شده است. در مقدمه قانون اساسی نیز از خانواده به عنوان واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی یاد می‌شود افزون بر این در فصل چهارم مربوط به اقتصاد و امور مالی نیز دوباره بحث از «ریشه‌کن کردن فقر و محرومیت، تأمین نیازهای اساسی، مسکن، خوراک و پوشاک، بهداشت، درمان، آموزش و پرورش و امکانات لازم برای تشکیل خانواده برای همه» مطرح شده است (مجموعه قوانین اساسی و مدنی، 1381: صص25-12).

نتایج تحلیل محتوای سخنان رهبر کبیر انقلاب اسلامی (امام خمینی (ره)) نیز نشان می‌دهد که خانواده در نظام تربیتی ایشان، اولین و مهم‌ترین جایگاه تربیتی بشر و محل بروز و ظهور عواطف انسانی و رکن عمده جامعه است و در میان نقش‌های مختلف اعضای خانواده، نقش مادر، نقش بسیار اساسی و مهم در تربیت کودک است و سایر نقش‌های اعضای خانواده هم‌چون پدر و سایر عوامل محیطی و حتی نقش‌های معلمی و استادی در مراحل بعدی اثرگذاری قرار می‌گیرند (باقری، 1379: ص49). با توجه به مطالب فوق بررسی دگرگونی‌ها در فرایند ازدواج در سال‌های اخیر و سیاست‌های اتخاذ شده از جانب دولت و نهادهای غیردولتی در این خصوص در دستور کار این نوشتار قرار دارد. 

2) ازدواج و تغییرات اجتماعی در چند دهه اخیر

1-2) تغییرات کمی‌

1-1-2) نرخ جمعیت

در اولین سرشماری عمومی‌ پس از انقلاب در ایران، تعداد ازدواج برای هر هزار ایرانی، از رقم 5 مورد در سال 1355 به 9/6 رسید. نتایج سرشماری عمومی‌سال 1365 خبر از افزایش 15 میلیونی جمعیت و رشد سالانه 9/3 درصدی داشت. پس از پایان جنگ تحمیلی و آغاز دوران بازسازی، دولت در سیاست‌های جمعیتی تجدید نظر کرد. بحران اقتصادی ناشی از جنگ تحمیلی و کمبود منابع و امکانات لازم جهت پاسخ گویی به نیازهای آموزشی، بهداشتی و شغلی نسل جوانی که پس از انقلاب متولد شده بودند یا در زمان انقلاب چند سال بیشتر نداشتند، سیاستگزار را واداشت تا برنامه‌های کنترل جمعیت را به منظور کاهش میزان باروری طراحی کنند. این سیاست جدید علی رغم اهمیت و ارزشی که فرهنگ سنتی ایران برای فرزند بیشتر قائل بود، با موفقیت انجام شد، به گونه ای که در حال حاضر، خانواده‌های کم فرزند رفاه اجتماعی بالاتری دارند. نتایج نمونه‌گیری سال 1370 نیز نشانة موفقیت سیاست جدید دولت مبنی بر کاهش میزان باروری است. زیرا میزان رشد جمعیت بین دو سرشماری، از 9/3 درصد به 46/2 درصد کاهش یافت و این رقم تا سال 1375 به 5/1 درصد و در سال 85 بر اساس آمار وزارت بهداشت از مرز 2/1 درصد گذشت. طبق آمارهای موجود جمعیت کشور در سال 1385 در حدود 5/69 میلیون نفر بوده که از ایـن تعداد 9/46 میلیون نفر (5/67 درصد) در مناطق شهری ساکن و 6/22 میلیون نفر (5/22 درصد) در مناطق روستایی ساکن بوده‌اند. در سال 85 تعداد 889552 نفر نسبت به سال 84 بر جمعیت کل کشور و تعداد 956666 نفر به جمعیت شهری افزوده شد و تعداد 66946 نفر از جمعیت روستایی کاسته شده است. نرخ رشد جمعیت کل کشور نسبت به سال 84 برابر بـا 3/1 درصـد و در مناطق شـهری 08/2 درصد و در مناطق روستایی 29/0- درصد بوده است.

(بخشی از گزارش دفتر آمارهای اقتصادی- اجتماعی سازمان ملی جوانان، 1385)

بر اساس آمارهای موجود کل جمعیت جوان کشور در سال 1385 بالغ بر 24474780 نفر بوده که 2/35 درصد از جمعیت کل کشور است. نرخ رشد جمعیت جوانان در سال 85 نسبت به سال 84 حدود 37/1 درصد و نرخ رشد جمعیت جوانان شهری بالغ بر 87/1 درصد و نرخ رشد جمعیت جوانان روستایی 4/0 درصد بوده است. از کل جمعیت جوان کشور سهم مردان 12410803 نفر با 7/50 درصد و سهم زنان 12063977 نفر با 3/49 درصد بوده است. در این سال تعداد جوانان شهری برابر با 16334474 نفر (7/66 درصد) از کل جوانان و سهم مردان 8338501 نفر با 04/51 درصد و سهم زنان 7998973 نفر با 96/48 درصد و تعداد جوانان روستایی 8140306 نفر با 3/33 درصد از کل جوانان و سهم مردان 4072302 نفر با 02/50 درصد و سهم زنان 4068004 نفر با 98/49 درصد بوده است (سند ملی توسعه و ساماندهی امور جوانان- ازدواج، 1383: ص2). 

2-1-2) نرخ ازدواج

تعداد ازدواج‌های انجام شده از 646498 واقعه در سال 1375 به 706000 واقعه در سال 1383 رسیده است که رشدی معادل 2/9 درصد را نشان می‌دهد. متوسط رشد سالیانه ازدواج‌های انجام شده طی برنامه سوم توسعه 7/1 درصد بوده است که این نسبت در جامعه شهری حدود 5/1 درصد و در نقاط روستایی حدود 5/2 درصد بوده است.میانگین سن در اولین ازدواج دختران و پسران طی سال‌های 75-1345 نشان می‌دهد که متوسط سن ازدواج در مردان از 25 سال به 6/25 سال و در زنان از 04/18 به 4/22 سال در کل کشور افزایش یافته است که به ترتیب، متوسط رشد سالیانه 6/0درصد برای مردان و 4/5 درصد برای زنان را نشان می‌دهد. حدود 26 درصد مردان و 43 درصد زنان 29-15 سال کشور در سال 1383 متأهل و بقیه مجرد بوده اند که در مقایسه با سال 1375 حدود 2/5 درصد برای مردان و 5/17 درصد برای زنان کاهش یافته است. بر اساس آمارهای موجود تعداد ازدواج‌های صورت گرفته کشور در سال 1384 تعداد 787671 مورد بوده که نسبت به سال گذشته 76/8 درصد رشد داشته است. این تعداد در مناطق شهری و روستایی به ترتیب با نرخ رشد 89/5 و 58/16 درصدی نسبت به سال قبل 558424 مورد و 229247 مورد بوده است. طبق آمار و اطلاعات موجود، متوسط نرخ رشد ازدواج در مناطق روستایی در مقایسه با نرخ متوسط مناطق شهری بسیار چشمگیر بوده است. هم چنین در 6 ماه اول سال 1385 بالغ بر 433957 مورد ازدواج در کل کشور به ثبت رسیده که از این تعداد 313434 مورد در مناطق شهری و 120523 مورد در مناطق روستایی صورت گرفته است (همان). 

3-1-2) نرخ طلاق

تعداد طلاق‌های انجام شده از 53797 واقعه در سال 1379 به 76044 واقعه در سال 1383 رسیده است که رشدی معادل 14 درصد را نشان می‌دهد و تقریبا 5/1 برابر رشد ازدواج می‌باشد. متوسط رشد سالیانه طلاق‌های انجام شده طی برنامه سوم توسعه 4/10 درصد بوده است که این نسبت در جامعه شهری حدود 2/10 درصد و در نقاط روستایی حدود 6/10 درصد است. بر اساس آمارهای موجود تعداد طلاق‌های صورت گرفته کشور در سال 1384 تعداد 84243 مورد بوده که نسبت به سال گذشته 02/14 درصد رشد داشته است. این تعداد در مناطق شهری و روستایی به ترتیب 70024 و 14219 مورد بوده است. طبق آمار و اطلاعات موجود متوسط نرخ رشد طلاق در مناطق روستایی در مقایسه با متوسط کشوری و مناطق شهری افزایش داشته است. هم چنین در 6 ماه اول سال 1385 حدود 47012 مورد طلاق در کل کشور به ثبت رسیده که از این تعداد 39547 مورد در مناطق شهری و 7465 مورد در مناطق روستایی صورت گرفته است (همان). 

2-2) تغییرات کیفی

جامعه ایران در مسیر تغییراتی قرار دارد که چشم انداز و دامنه آن چندان که باید روشن نیست. هر کس که در جامعه ایران زندگی می‌کند، کم و بیش حسی از دگرگونی دارد و این تجربه را خواه خوشایند بیابد یا ناخوشایند، به صورت‌های گوناگون بیان می‌کند. برخی تحولات اجتماعی راه را برای ظهور گروه‌های اجتماعی با جهان ذهنی متفاوت و خواست‌های متنوع باز کرده است. دست کم چند فرایند عمده مانند گسترش آموزش (اعم از آموزش ابتدایی یا عالی)، رشد رسانه‌ها و نفوذ آنها در زندگی فردی و جمعی، رشد شهرنشینی و تمرکز فزاینده جمعیت در شهرهای بزرگ، افزایش سطح آموزش زنان، توسعه فرایند تفکیک اجتماعی و... زمینه‌های اجتماعی ظهور هویت‌های جدید را فراهم می‌کند (رک؛ گودرزی: 1378). از طرف دیگر تغییرات و دگرگونی‌های کمی‌در جامعه ایران که در بخش قبل اشاره شد منجر به ظهور تغییرات کیفی در بستر زندگی اجتماعی خواهد شد. در زمینه روابط خانوادگی، با کوچک شدن ابعاد خانواده، طبعاً پس از مدتی میانگین سنی افراد جامعه بالا رفته و توزیع سنی جمعیت به سوی توزیع طبیعی سیر خواهد کرد و ثقل اصلی را در جامعه افراد میانسال خواهند داشت.

با توجه به تغییرات اجتماعی بعد از انقلاب صنعتی، فرایند جوانی طولانی شده است. فرایندی که به تعبیر روانشناسان وظیفه اصلی آن جستجوی هویت مستقل و استقلال یابی است. دوران جوانی در واقع دورانی است که با شروع بلوغ جسمانی آغاز می‌شود و معمولا با تثبیت پایگاه اجتماعی فرد، تولید مثل و شغل اصلی خاتمه می‌یابد. در جوامع صنعتی و نیمه صنعتی عصر حاضر، به دو علت از مفهوم جوانی طولانی شده یاد می‌شود: اول به سبب جلو افتادن تحولات بلوغ و دوم به سبب بالا رفتن سن ازدواج و استقلال شغلی. بنابراین در دوران معاصر، جوانی به دوران کمابیش طولانی شده‌ای اطلاق می‌شود که در حد فاصل بلوغ جسمانی و بلوغ اجتماعی قرار دارد (محبوبی منش، 1383: ص70). جوانان امروز از یک سو با انواع وسایل ارتباط جمعی نظیر ماهواره و اینترنت سرو کار دارند که غرایز جنسی آنها را تحریک می‌کند و از سوی دیگر امکان ازدواج برایشان فراهم نیست، لذا احتمال اینکه فاصله میان بلوغ جسمانی و بلوغ اجتماعی آنها را فساد و هرزگی پر کند بسیار زیاد است. تجرد گرایی حرکتی بر خلاف نیاز طبیعی انسان است و اثرات و تبعات سوئی دارد که از لحاظ فردی و اجتماعی زیان‌بار است. 

3-2) آسیب‌های ناشی از تغییرات ازدواج

جامعه بشری در اثر تولید نسل به حیات خود ادامه داده و بقا می‌یابد. نهاد خانواده که هسته اولیه آن با پیوند زن و مرد شکل می‌گیرد، نقش اصلی و اساسی را در حفظ این حیات بر عهده دارد. بنابراین تغییراتی که در نهاد ازدواج و به تبع آن در نهاد خانواده رخ می‌دهد، تأثیر مستقیم در حیات کلی بشر و کیفیت آن دارد. توجه و تمرکز بر این تغییرات و تبعاتی که به طور طبیعی به دنبال خواهند داشت، در راستای آگاهی یافتن و آگاهی بخشی، که نتیجه آن برنامه‌ریزی و ارائه راهکار و برخورد مناسب با موقعیت خواهد بود، از اهمیت والایی برخوردار است.

1-3-2) آسیب‌های فردی

رسول گرامی ‌اسلام(ص) فرمودند: «پسران و دختران مجرد خود را همسر دهید که خداوند اخلاق ایشان را نیکو کند و روزیشان را افزایش داده و بر مروت آنها می‌افزاید» (یزدی،1383: ص12). هم چنین می‌فرمایند: «هر که دوست دارد خدا را پاکیزه و پاک ملاقات کند، در حالی‌ که زن دارد خدا را ملاقات کند» (همان: ص8). بر این مبنا از منظر اسلام، ازدواج تاثیر مستقیم بر حالات روحی و خلق و خوی فرد دارد و طبیعتاً افراد سالم، جامعه‌ای سالم و افراد ناسالم، جامعه‌ای ناسالم را شکل می‌دهند.

ازدواج اثرات انکار ناپذیری در بهداشت جسمی‌ و سلامتی فرد بر جا می‌گذارد. جدید ترین تحقیقات پزشکی نشان می‌دهد که تنهایی و تجرد در بالا رفتن فشار خون موثر است. محققان کشف کرده‌اند که سطح فشار خون مردان، هنگامی‌که با همسر خود هستند، کاهش می‌یابد. پژوهشگران از دیر باز تحقیقات مستندی مبنی بر اینکه ازدواج برای سلامتی فرد مفید است، انجام داده‌اند. آثار و نتایج مثبت ازدواج بر جنبه‌های فردی زندگی نظیر شغل و درآمد قابل ملاحظه است. پروفسور استیون ناک، استاد جامعه شناسی دانشگاه ویرجینیا معتقد است که مردان متأهل نسبت به هم جنسان مجرد خود، دارای مشاغل بهتری هستند، درآمد بیشتری دارنـد و بیشتر به خیریه‌‌ها کمک می‌کنند و در آیین‌های مذهبی حضور بیشتری دارند (ناک، 1382: ص159).

همچنین از آنجا که تجرد گرایی به عنوان حرکتی بر خلاف نیاز فطری و طبیعی بشر است، تبعات زیان بار بهداشتی، فرهنگی و اجتماعی به همراه دارد. از نظر بهداشتی انواع بیماری‌‌ها و ضایعات انسانی در افراد مجرد بیشتراست. بیماری‌های روحی و روانی نظیر افسردگی و پرخاشگری و احساس ناامنی و انحرافات جنسی از تبعات ناگوار تجرد است. افزایش آمار فساد و فحشا و رجوع پسران به زنان روسپی، گسترش بیماری‌های خطرناک نظیر ایدز و سفلیس و سوزاک که در میان مردان بیشتر است و نیز گرایش به جرائم خود آسیب زا نظیر اعتیاد و مصرف الکل از تبعات تجرد است. از سوی دیگر تأخیر در ازدواج نیز تبعات ناگواری در پی دارد. سطح توقعات بالا می‌رود و میزان اعتماد به نفس به دلیل افزایش تجربیات و کسب اطلاعات کاهش می‌یابد. انعطاف در پذیرش انتقادات و ایرادات کمتر می‌شود و به ندرت تغییری در رفتار فرد رخ می‌دهد. اضطراب، نگرانی، دلهره و حتی افسردگی در اغلب زنان و مردان مجرد دیده می‌شود. 

حضرت رسول اکرم (ص) به عنوان شخص اول جامعه اسلامی‌این مهم را مورد تاکید قرار دادند و ائمه هدی نیز اهمیت ویژة این نهاد را متذکر شده‌اند. لذا حکومت اسلامی، ‌به‌عنوان داعیه‌دار تشکیل جامعه سالم و صالح بر مبنای آموزه‌های الهی، لازم است شرایط شکل گیری هر چه بهتر این نهاد را فراهم کند. 

2-3-2) آسیب‌های اجتماعی 

تجرد گرایی مانع انجام کارکرد اساسی خانواده در خصوص ارضاء مشروع غرائز جنسی شده و به اعتقاد جرم شناسان عامل مؤثری در ارتکاب بزه و جرم می‌باشد. جرم شناسان بیان می‌کنند که سهم مجردان در میزان جرائم بسیار بیشتر از افراد متأهل است و ارتکاب جرائم در میان آنان بیشتر می‌باشد. عدم وابستگی روحی و عاطفی سبب احساس تنهایی و دلزدگی در میان افراد شده و این گسستگی موجب می‌شود که فرد به سوی ناهنجاری‌ها گرایش یابد. به طور کلی نهاد خانواده همچون نقطة جاذب در اجتماع گستردة بشری، اعضای خود را گرد یکدیگر جمع نموده و از احساس بیگانگی آنها ممانعت می‌کند و در تنگناهای زندگی، نقش حمایتی داشته و فرد را در بستر خویش از هر گونه حس بی کسی و بی‌پناهی برحذر می‌دارد. این انسجام حول محور ارزش‌‌ها و هنجارهای خانواده که اغلب مشابه ارزش‌‌ها و هنجارهای جامعه گسترده‌تر است، امنیت روانی افراد جامعه را تضمین می‌نماید. حال با دگرگونی در نهاد خانواده، به ویژه دگرگونی در نهاد ازدواج که تاثیر و تاثر متقابل دارند، کارکردهای بسیار اساسی این نهاد خدشه دار شده و افراد گسسته و دور مانده از یکدیگر قابلیت انجام هر گونه انحراف اجتماعی را دارند.

- افزایش سن ازدواج و خودکشی

آمارهای ارائه شده درباره خودکشی در شهرهای ایران حکایت از آن دارند که در گذشته میزان خودکشی در میان گروه‌های سنی بالاتر بیشتر بوده، اما در 20 سال اخیر این الگو به هم خورده و میزان بالای خودکشی به سمت گروه‌های سنی جوان‌تر گرایش پیدا کرده است(تقوی، 1383: ص75). براساس پژوهش‌های جهانی و نیز برخی تحقیقات انجام شده در ایران اکثر اقدام‌کنندگان به خودکشی را جوانان مجرد تشکیل می‌دهند. در تحقیقی که به منظور بررسی عوامل مؤثر در اقدام به خودکشی، بر روی 500 مورد انجام شد، این نتیجه به دست آمده که یکی از عوامل اصلی و عمده اقدام به خودکشی در جوانان فراهم نشدن زمینه برای ازدواج آنان است (همان: ص156).

- افزایش سن ازدواج و خانه گریزی دختران

فرار از خانه یکی از معضلات حاد اجتماعی است که عوامل مختلفی در آن دخالت دارند. نسبت دختران و پسران در فرار از خانه تقریباً مساوی است، اگرچه دختران بیش از پسران دستگیر می‌شوند. تجزیه و تحلیل‌ها نشان می‌دهند که در کنار موارد اختلافات خانوادگی، خشونت والدین، بی‌سرپرستی، فقر و پایین بودن سطح فرهنگ خانواده، درصد قابل توجهی از دختران فراری کسانی هستند که علی‌رغم نیاز شدید آنها به ازدواج و داشتن خواستگار‌های متعدد والدین آنها با ازدواجشان مخالفت کرده‌اند. در یکی از پژوهش‌ها تأثیر نقش والدین بر فرار 20 دختر جوان مورد بررسی قرار گرفت. از این 20 مورد 16 نفر به اتفاق، کارکرد ناسالم خانواده را عامل فرار خود از خانه می‌دانند. با توجه به اظهارات این دختران می‌توان چنین نتیجه گرفت که کارکرد ناسالم خانواده و مخالفت یا بی‌توجهی والدین به ازدواج فرزندان در فرار دختران تأثیر دارد (رستم‌خانی، 1381: صص119-117). 

3) موانع ازدواج

هر گونه تغییر در نهاد ازدواج نتیجه طبیعی وضعیت خاص جامعه است و جامعه نیز اولین نهادی است که از آسیب‌های ناشی از این تغییرات رنج می‌کشد. این تأثیر و تأثر متقابل مادام که اصلاح نشود ادامه دارد و افراد را دچار تنگنا و ناخشنودی می‌سازد. لذا توجه و تمرکز خاص و دلسوزانه بر علل شکل گیری وضعیت کنونی جامعه و عوامل مؤثر بر شرایط شکل‌گیری و تداوم یا تخریب نهاد ازدواج از اهمیت اساسی و حیاتی برخوردار است. با شناخت دقیق و تحلیل منطقی این شرایط مسئولان امر می‌توانند برنامه‌ریزی‌های کاربردی و راهکارهای مناسب ارائه داده و پیگیری نمایند و از رویدادهای ناگوار و غیرقابل پیش‌گیری در آینده جلوگیری نمایند. به طور کلی تاخیر در سن ازدواج و عدم پایبندی نسل کنونی به نهاد خانواده و گسستگی اجتماعی ناشی از آن، افراد را روز به روز از ارزش‌ها و هنجارهای اصیل اسلامی ‌و ایرانی دور نگاه می‌دارد. در این بخش موانع مربوطه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1-3) موانع فرهنگی

تفاهم و توافق فکری و فرهنگی میان دو زوج نقش اساسی در زندگی مشترک دارد. برای ایجاد یک زندگی پویا و پربار، زوجین باید بتوانند یکدیگر را درک نموده و مکنونات و منویات درونی خود را به هم تفهیم کنند و فرزندانشان را بر اساس یک طرح هماهنگ شده تربیت نمایند. در طی سال‌های 75-65 با افزایش سطح تحصیلات زنان و افزایش اشتغال ایشان در بخش‌های تخصصی و خدماتی و نیز استقلال مالی و بالا رفتن سطح توقعات در انتخاب همسر (از حیث تحصیلات و طبقه اجتماعی ) و احساس بی‌نیازی به حمایت همسر، سن ازدواج در بین دختران دارای تحصیلات عالی افزایش یافته و برآورد نیاز اساسی انسانی در مسأله ازدواج به تعویق افتاده است (موسوی، 1382: ص86). بر مبنای نتایج تحقیقی که در میان فارغ‌التحصیلان زن جویای کار شهر تهران که در مراکز خدمات اشتغال تحت پوشـش وزارت کـار و امـور اجتـماعـی ثبت نام کرده‌اند، صورت گرفته است، 9/63% پاسخ‌گویان مجرد و 1/36% آنـان متأهل می‌باشند. در واقـع بـیـش از نیمی از فـارغ‌التحـصیلان زن جـویـای کـار هنـوز ازدواج نــکرده‌انـد.(Http:/us. Sciology of iran. Com)

شکل گیری پدیده جوانی در کشور و علاقه به تحصیل و کسب شغل مناسب سبب شد تا سن ازدواج جوانان به تاخیر بیفتد؛ به گونه‌ای که در سال 82 سن ازدواج پسران به 27سال و سن ازدواج دختران به 22 سال رسید. بر مبنای این آمار به طور متوسط باید سالانه شاهد 750 هزار واقعه ازدواج در کشور باشیم، در حالی که آمار ازدواج‌های ثبت شده سالانه کمتر از 600 هزار نفر بوده است. به عبارت دیگر با توجه به نرخ رشد جمعیت و افراد واجد شرایط، نرخ ازدواج تغییر محسوسی نداشته و در حال حاضر همچون گذشته 9/7 درصد می‌باشد. هر ساله تعداد جوانان مجرد کشور 7/3 درصد افزایش پیدا می‌کند؛ بنابراین پیش بینی می‌گردد در سال‌های آینده نیز تعداد افراد واجد شرایط ازدواج نسبت به نرخ رشد جمعیت افزایش پیدا کرده و شاهد نرخ رشد منفی جمعیت و افزایش سن ازدواج و کاهش نرخ آن باشیم (سند توسعه و ساماندهی امور جوانان- ازدواج،1383: ص3).

2-3) موانع اقتصادی

علت عمده افزایش سن ازدواج مردان، ایجاد فاصله میان سن مناسب ازدواج و سن اشتغال ایشان می‌باشد. به عبارت دیگر اغلب پسران در سن ازدواج، به دنبال دستیابی به شغل مناسب با درآمد خوب می‌باشند. در جامعه ایران، حداقل سن اتمام تحصیلات 25سالگی است و از این تاریخ به بعد فرد درگیر یافتن شغل مناسب می‌شود. 

مهم‌ترین عوامل اقتصادی مانع در ازدواج، عواملی نظیر شیربها، مهریه، مراسم سنگین و پرهزینه، مسکن، شغل، درآمد مناسب و... می‌باشد. هر چند که این عوامل اقتصادی در گذشته نیز مطرح بوده‌اند، اما در جامعه امروز شکل‌گیری روابط اجتماعی منجمد با حداقل انعطاف و هم‌چنین بالا رفتن سطح توقعات و کم‌رنگ شدن روحیه صبر و بردباری و قناعت پیشگی در زندگی مشکلات عدیده‌ای برای جوانان مجرد و والدین آنها ایجاد کرده است. نداشتن حداقل درآمد برای اداره زندگی سبب می‌شود که جوانان به لحاظ مالی وابستگی زیادی نسبت به خانواده خود داشته باشند و این عدم استقلال مالی موجب حضور پررنگ تر و غیر معمول خانواده‌‌ها در زندگی زوجین می‌شود که چندان مقبول نیست. 

1-2-3) مسکن

تهیه مسکن خانواده‌های ایرانی از جمله معضلات تأسف‌بار در طول سالیان گذشته بوده است. بانک مرکزی نرخ رشد اجاره بها را در سال 85 حدود 14 درصد و رشد قیمت ساختمان را نیز حدود 10 درصد اعلام نموده است. این در حالی است که طبق استانداردهای جهانی متوسط نسبت اجاره به درآمد حدود 15 درصد است. یعنی هر فرد یا خانواده باید 15 درصد حقوق خود را بابت اجاره مسکن بپردازد. اما در ایران بالا بودن این شاخص از کمبود عرضه مسکن استیجاری نسبت به تقاضای بازار حکایت دارد. برخی خانواده‌ها در شهری مثل تهران 50 درصد درآمد خود را برای اجاره خانه هزینه می‌کنند و برخی نیز هر ماه برای پرداخت اجاره با مشکلات اساسی روبه‌رو هستـند (یـاوری، 1385: ص6). 

2-2-3) اشتغال

اشتغال و بیکاری دو واژه مخالف هم هستند. منظور از اشتغال مجموعه فعالیت‌هایی است که در یک دوره معین در مقابل آن مزدی پرداخت می‌شود، در حالی‌که بیکاری پدیده‌ای اجتماعی است و ناشی از افزایش عرضه نیروی کار بر تقاضای آن می‌باشد. تفاوت بیکاری در کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته در این است که در کشورهای توسعه نیافته بیکاری دامن‌گیر جوانان و افراد تحصیل‌کرده است در حالی که بیکاری در کشورهای گروه اول افراد مسن و بی‌مهارت را دربرمی‌گیرد (عریضی، 1385: ص118).

اغلب نوجوانان قبل از پایان تحصیلات خود به شغل آینده فکر می‌کنند و یک سوم آنان به محض خاتمه تحصیلات درصدد اشتغال برمی‌آیند. تشکیل زندگی مستقل و هم‌تراز شدن با بزرگسالان و امکان ازدواج و در مرحله سوم، رهایی از انتقاد والدین، به خصوص عدم درخواست پول برای هزینه‌های ضروری از عوامل اصلی این تلاش است (ظهیری‌نیا،1383:ص60). در ایران طی سال‌های 83-55 جمعیت دارای تحصیلات دانشگاهی افزایش قابل توجهی را تجربه کرده است. به طور متوسط دارندگان تحصیلات عالی سالانه 3/9 درصد رشد داشته‌اند که این رقم در مقایسه با متوسط رشد کل جمعیت (یعنی 52/2 درصد) حدود 7/3 برابر و در مقایسه با رشد جمعیت 15 ساله و بیشتر یعنی (53/3 درصد) حدود 6/2 برابر بوده است. در همین حال جمعیت فعال دارای تحصیلات عالی به طور متوسط 7/8 درصد در سال رشد داشته است که در مقایسه با 3/9 درصد رشد دارندگان تحصیلات عالی در سطح کمتری می‌باشد. 

علاوه بر این، ملاحظه جمعیت فعال دارای تحصیلات عالی به تفکیک مردان و زنان حاکی از آن است که جمعیت فعال زنان روند رشد بیشتری نسبت به مردان (1/10 در مقابل 25/8 درصد) داشته است (نادری، 1385: صص26-18). این مسأله نیز با توجه به انتظار از مردان برای امرار معاش خانواده، زمینه تأخیر در سن ازدواج و کاهش نرخ ازدواج را فراهم می‌آورد. 

3-3) موانع اجتماعی 

طرح مسئله ازدواج در جامعه ما اغلب در‌هاله‌ای از تقدس و ابهام است که موجبات نگاه غیر واقع گرایانه جوانان را به این مسئله فراهم می‌کند. جوان امروز بسیار متفاوت‌تر از جوان گذشته است و به جهت شرایط فرهنگی و اجتماعی خود و جامعه‌اش دیگر حاضر نیست تحت هر شرایطی به کانون خانواده وفادار مانده و از خواسته‌های خود بگذرد. از طرف دیگر واقعیات مربوط به ازدواج و تشکیل خانواده و بحث پیرامون شرایط پس از ازدواج و مسائلی که جوانان متأهل با آنها مواجه هستند، در جامعه با شفافیت مطرح نمی‌شود و در نتیجه حس مسئولیت‌پذیری در میان جوانان رشد نمی‌نماید. زنان نیز با افزایش تحصیلات خود، برداشت‌های روشن‌فکرانه‌ای از زندگی مشترک پیدا کرده‌اند و سطح توقعات آنها افزایش یافته است و حاضر نیستند به هر قیمتی زندگی مشترک خود را حفظ کنند. در حال حاضر پایین‌تر بودن تحصیلات خواستگاران یکی از دلایل پاسخ منفی به تقاضای ازدواج ایشان از سوی دختران است. آمار بالای طلاق در جامعه امروز، مؤید این تحلیل‌ها می‌باشد (رک. موسوی، 1382).

بر مبنای مطالب فوق ضروریست که با بحث‌‌ها و کارگاه‌های آموزشی در رابطه با ضرورت ازدواج، آشنایی با خلقیات دختر و پسر، بیان مسائل پس از ازدواج و آموزش مهارت‌های زندگی، جوانان را از واقعیات زندگی آگاه گردند و و به مرور معیارهای ایده‌آل‌گرایانه و رویایی آنها تعدیل شود تا فرصت‌های ازدواج را به ویژه در سنین مناسب از دست ندهند. 

4) راهبردهای عملی برای سامان ازدواج 

در نظام سنتی ازدواج، پسر و خانواده وی از دختر خواستگاری می‌‌کردند و به این ترتیب دامنة انتخاب پسران محدود به دخترانی بود که به ایشان معرفی می‌شد (اغلب از طرف خانواده) و دامنه انتخاب دختران نیز محدود به کسانی بود که با شناخت خانواده دختر، وی را انتخاب کرده بودند. با گذشت زمان و حضور بیش از پیش مردان و زنان در محیط‌های عمومی نظیر دانشگاه، محل کار و.... فرایند ازدواج دچار تغییراتی شد. در این بین دختر و پسر نیز می‌توانستند خود با فردی که برای زندگی مشترک مناسب می‌دانند آشنا شوند و معرف وی به خانواده‌های خود باشند. البته این انتخاب برای پسران مقبول‌تر می‌نماید و برای دختران همچنان امر پسندیده‌ای شمرده نمی‌شود. در حال حاضر شیوة سنتی ازدواج که انتخاب‌ دختران را محدود به تعداد نامشخص خواستگار می‌نماید، یکی از عوامل تأخیر در سن ازدواج دختران است. دختر امروز با افزایش سطح تحصیلات و آگاهی‌های اجتماعی تمایل دارد که شریک زندگی خود را که بایستی در حدود عمر مفیدش را با او بگذراند، بر مبنای ملاک‌‌ها و معیارهایی انتخاب کند که در شرایط امروز جامعه رایج است. داشـتـن سطح تحصیلات مشابه با دختر وترجیحا بالاتر برای پسران، گذراندن دوران خدمت نظام، داشتن شغل مناسب، دارا بودن درآمد لازم برای ادارة زندگی و تمهید مسکن، حداقل خواسته‌های دختران از خواستگارانشان است. به نظر می‌رسد با توجه به تغییرات اجتماعی و دگرگونی معیارهای جوانان برای ازدواج و از طرف دیگر تفاوت جوانان امروز با جوانان گذشته در وابستگی فکری و فرهنگی به خانواده‌هایشان، لازم است در فرآیند ازدواج، همگام با دیگر تغییرات اجتماعی دگرگونی‌هایی رخ دهد تا جوانان با توجه به شرایط مشابه فرهنگی و اجتماعی در ارتباط با یکدیگر قرار گیرند، چراکه امروزه با افزایش جمعیت، تنوع افکار و عقاید و باورهای افراد، نهاد خانواده و انتخاب‌های محدود او نمی‌تواند پاسخگوی معیارهای متنوع جوانان برای ازدواج باشد.

1-4) عملکرد نهاد‌های دولتی

1-1-4) عملکردهای فرهنگی

- طرح اهداف و اصول تشکیل خانواده و سیاست‌های تحکیم و تعالی آن 

شورای فرهنگی- اجتماعی زنان، بر اساس بند سوم شرح وظایف خود مبنی بر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی جهت تقویت نهاد مقدس خانواده بر مبنای آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست آن و استوار ساختن روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی، ‌اقدام به تهیه سیاست‌های تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده نموده است. این طرح متشکل از هفت هدف بوده که نقش حکومت اسلامی در حل مسأله ازدواج را نشان می‌دهند و هر کدام راهبردها و سیاست‌های اجرایی خاص خود را شامل می‌شوند. از نمونه اهداف پیشنهاد شده در این طرح، می‌توان نکات زیر را ذکر نمود: 

- تحقق دیدگاه اسلام در خصوص اهمیت جایگاه، منزلت و کارکردهای خانواده در نظام اسلامی.

- حمایت از تشکیل، تحکیم و تعالی نهاد خانواده و پیشگیری از تزلزل و فروپاشی آن. 

- ارتقاء سطح فرهنگی و تربیتی اعضای خانواده به منظور ایفای نقش آن در سلامت و بهبود فرهنگی جامعه. 

- همگرایی و هماهنگی در کلیه سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در موضوع خانواده به منظور بهبود وضعیت تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده.

با تصویب این طرح کلیه دستگاه‌ها و سازمان‌های اجرایی ذیربط موظف خواهند بود در حدود وظایف خود نسبت به تهیه آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و برنامه‌های اجرایی لازم مبتنی بر طرح مذکور اقدام نموده و گزارش فعالیت‌های انجام شده را سالیانه به هیئت نظارت و بازرسی شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه نمایند. 

- طرح سند ملی ازدواج

متولی این طرح سازمان ملی جوانان است و در دستور کار ستاد ملی ساماندهی امور جوانان قرار دارد. بر اساس این سند وظایف دستگاه‌های گوناگون مرتبط با امر ازدواج پیگیری شده و یادآوری می‌گردد. به منظور توسعه امور جوانان در ستاد ذیربط، 13 سند تنظیم شده است که برخی از این اسناد چون آموزش جوانان، اشتغال و مسکن، متولی مشخصی دارند و از این رو پاسخگویی آنان به شکل مستقیم میسر می‌شود. تمرکز ستاد ملی ساماندهی امور جوانان بر اسنادی است که متولی مشخصی ندارند و همه دستگاه‌‌ها مسولیتی را در ارتباط با سند مزبور به عهده می گیرند. از جمله این اسناد، سند اوقات فراغت جوانان و سند ازدواج است. از نکات حائز اهمیت در رابطه با این سند لزوم فرهنگ سازی جهت اجرایی شدن آن است که نقش رسانه‌های جمعی در این راستا بسیار چشمگیر است. همچنین ارایه آموزش‌های لازم به جوانان در مراحل قبل و بعد از ازدواج نیز از جمله موضوعاتی است که باید برای اجرایی شدن سند مورد توجه قرار‌گیرد. قانون تسهیل ازدواج که به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده و تسهیلاتی که دولت در قالب صندوق مهر امام رضا (ع) در نظر گرفته است، می‌تواند به اجرایی شدن این سند کمک نماید. (قدس. 28/10/1385).

- طرح گسترش فرهنگ عفاف

به طور کلی آگاهی از ارزش‌های اسلامی‌و سنن حسنه ائمه اطهار و رسول گرامی‌اسلام و آشنایی با سیره عملی و تربیتی ایشان برای مبارزه با تشریفات مخرب و تسهیل امر ازدواج بسیار سودمند خواهد بود. یکی از وظایف حکومت اسلامی‌در راستای ساماندهی امر ازدواج فرهنگ سازی جهت پذیرش این نوع رفتارها و تقویت و تصحیح کارکرد خانواده در راستای توسعه عواطف و مهرگستری، مودّت عاقلانه، افزایش دینداری، یاوری و همراهی در مسیر رشد و کمال انسان، پرورش دگرخواهی و سخت‌کوشی، تأمین تمتعات غریزی و ابقای نسل، پرورش و تربیت نسل صالح و مبارزه با عوامل تخریب خانواده و تلاش مستمر علمی در جهت تحقق سیاست‌ها و همچنین طرح‌ها و برنامه‌ها در راستای کاهش عوامل تخریبی و تهدیدی است.تا کنون مراکز بسیاری در راستای تحقق این اهداف به ارائه طرح و نظر پرداخته اند که از آن جمله می‌توان سازمـان صدا و سیما، دفتر امـور بـانـوان وزارت کـشـور و... را نـام برد (صـدای عــدالـت. 2/12/1384).

- برگزاری همایش‌‌ها و فراخوان‌های گوناگون

برگزاری این گونه همایش‌‌ها تاثیر بسزایی در معرفی و ترویج نگرش‌های مختلف نسبت به امر ازدواج دارد و قابلیت آن را دارد که نگرش مطلوب و مناسب در رابطه با این امر را اشاعه نموده و تدریجا به طرق متنوع نهادینه سازد. 

از طرف دیگر برگزاری نشست‌هایی با موضوع آسیب شناسی روابط دختر و پسر که چگونگی این روابط، پیامد ارتباطات ناسالم دختران و پسران و راهکارهای رهایی از وضعیت موجود را بررسی می‌کنند، موجب بسط رویکرد علت‌یابی در جهت رفع برخی از معضلات مربوط به ازدواج می‌شود.

-نامگذاری روز ملی ازدواج 

اول ذیحجه، سالروز پیوند آسمانی تنها زوج معصوم عالم خلقت حضرت امیرمؤمنان علی (ع) و بانوی خوبی‌‌ها حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به عنوان «روز ازدواج» نیز از دیگر موارد عملکردهای فرهنگی دولت در رابطه با امر ازدواج است که با فعالیت‌هایی نظیر چاپ کتابی نفیس مشتمل بر اشعار شاعران معاصر پیرامون وصلت فرخنده دو معصوم (ع) و.... وارد حوزه عمومی‌جامعه می‌شود (همشهری5/10/1384). در قالب این قبیل فعالیت‌ها، اولویت‌‌ها و مطلوبات زندگی سالم در جامعه اسلامی‌نیز یادآوری می‌گردد و می‌تواند سبب ترغیب زوج‌های جوان به این گونه مسائل شود. همچنین جشن ملی زوج‌های جوان از سوی سازمان ملی جوانان با هدف معرفی الگوهای ازدواج آسان و ترویج این فرهنگ برگزار گردیده که مهریه زوج‌های شرکت کننده در این جشن حداکثر 14 سکه و سن آنها کمتر از 29 سال بوده است (قدس 11/ 6/1385).

-سیاست‌های فرهنگی تشویقی

این گونه برنامه ریزی‌‌ها با ارائه پاداش‌، جامعه را به تبعیت از گونه مطلوبی از رفتار هدایت می‌کند. به عنوان مثال ستاد ازدواج دانشجویی برخی دانشگاه‌ها، دارندگان کمترین مهریه ازدواج‌های دانشجویی را به سفر مکه مکرمه و عتبات عالیات اعزام می‌کند (کیهان، 4/11/84). 

- جشن ازدواج دانشجویی

هر ساله ده‌ها هزار دانشجو برای شرکت در جشن ازدواج دانشجویی ثبت نام می‌کنند. متولیان این امر دفاتر نهاد رهبری در دانشگاه‌ها می‌باشند که با تشکیل ستادی خاص و نظام‌مند در راستای فرهنگ‌سازی ازدواج دانشجویی و جایگزینی فرهنگ ساده‌زیستی به جای تجمل‌گرایی می‌کوشند. ترغیب و تشویق دانشجویان به ازدواج آسان و تأمین رضایت آنان، کاهش انحرافات اخلاقی در بین قشر تحصیلکرده، تعلق خاطر تحصیل کرده‌ها و نخبگان دانشگاهی به سرزمین خود به واسطه تکیه بر فرهنگ‌های بومی ‌و رسیدن به یک فرهنگ واحد ملی، از دیگر اهداف برپایی این گونه جشن‌های دانشجویی است. شرکت در این جشن‌ها هزینه مشخصی داشته و یک سکه طلا، یک خط تلفن ثابت و... به عنوان هدیه به شرکت‌کنندگان داده می‌شود.

2-1-4) عملکردهای اقتصادی

- وام ازدواج

در حال حاضر یکی از اساسی ترین موانع ازدواج در جامعه ایران نبود امکانات مالی مناسب جهت شروع یک زندگی مستقل از خانواده است. مسائل اقتصادی سبب می‌شود که بسیاری از جوانان از اقدام برای تشکیل خانواده گریزان شوند و احساس عدم توانایی تأمین حداقل امکانات زندگی مانند مسکن، هزینه برگزاری مراسم و.... موجب سرخوردگی جوانان می‌شود. بر این اساس، یاری نهادهای دولتی برای کاهش دغدغه‌های اقتصادی جوانان جهت تشکیل زندگی، لازم و ضروری است. حمایت اقتصادی دولت از طریق ارائه وام‌های بانکی با اقساط طولانی مدت و بهره کم، یکی از راهکارهای اقتصادی است که ارگان‌های دولتی نظیر بانک‌ها، دانشگاه‌های دولتی، صندوق‌های وابسته به نهاد‌های دولتی و.... عهده دار آن می‌باشند. 

- برنامه ریزی‌های اقتصادی

تامین منابع مالی مورد نیاز برای «ازدواج جوانان» از مهمترین تدابیری است که مسئولان ذیربط برای ساماندهی این امر مد نظر داشته اند. پیش بینی اعتبار جدا برای تسهیل ازدواج جوانان در برنامه چهارم توسعه که تحت عنوان «حمایت از ازدواج جوانان» در چارچوب برنامه‌های وزارت رفاه و تامین اجتماعی پیش بینی و اعتبار مربوط به آن تامین شده است، از جمله راهکارهای مؤثر اقتصادی می‌باشد (کار وکارگر26/9/1384).

- تشکیل صندوق اندوخته جوانان 

در این طرح، دولت مکلف می‌شود برای توانمندسازی جوانان در تشکیل خانواده، صندوق اندوخته ازدواج جوانان را ایجاد کند. یکی از منابع مالی این صندوق، در سال نخست اجرای برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک در هزار فروش بنزین مصرفی تا سقف 10میلیارد ریال به عنوان سرمایه نخستین صندوق و تداوم آن در سال‌های دیگراست. یک دهم درصد حساب ذخیره ارزی ناشی از افزایش قیمت جهانی نفت، پنج درصد تجمیع عوارض سالانه، فروش اوراق مشارکت تسهیلات ازدواج، سپرده گذاری جوانان و نوجوانان، پنج درصد ثبت نام حج عمره و تمتع بار نخست زائران بیت الله الحرام و کمک‌های مردمی‌و خیرین ازدواج و...از دیگر منابع تأمین مالی و اعتباری این صندوق می‌باشد. در این طرح دولت مکلف شده است از محل سپرده گذاری قرض الحسنه مردم در بانک‌ها، تسهیلات بانکی ازدواج و تأمین جهیزیه دراختیار زوج‌های نیازمند قرار دهد که مبلغ این تسهیلات را شورای عالی پول و اعتبار تعیین می‌کند. در ماده دیگر طرح تسهیل ازدواج جوانان، دولت مکلف خواهد شد، به مزدوجین نیازمند به اجاره مسکن، با تشخیص کمیته سامان ازدواج، تسهیلات ودیعه مسکن نیز پرداخت کند. در طرح صندوق اندوخته جوانان پیشنهاد شده است که همه دستگاه‌های اجرایی که امکانات رفاهی و باشگاهی در اختیار دارند، با نظر کمیته سامان ازدواج، این امکانات را با همان بهایی که از کارکنان خود اخذ می‌کنند، در اختیار زوج‌های جوان قرار دهند، مشروط به آنکه مهریه آنان درحد عادی و متعارف جامعه معین شده باشد (اعتدال، 20/10/83).

- فعالیت‌های موسسه مهر و ماه شهرداری

این فعالیت‌ها مربوط به کانون ازدواج محلات، مستقر‌ ‌در فرهنگسراها است. فعالیت اصلی این مؤسسه برگزاری‌ ‌کارگاه‌های آموزشی به منظور ارتقای سطح آگاهی زوجین خواهد بود.اعطای خنچه و لباس عروس رایگان از دیگر تسهیلات این مرکز جهت ازدواج جوانان است. نکته اساسی در این طرح، تسهیل مراحل مربوط به ارائه این امکانات است که به طور مثال صرفا با ارائه کپی عقدنامه صورت خـواهـد گـرفـت. متـاسـفـانه در نظام اداری ایران استـفـاده از امکانات رفاهی دولت آن قدر توسط شرایط و ضوابط گوناگون پوشیـده شـده است که ارباب رجوع را از بهره‌مندی آن منصرف می‌کند (کیهان 23/5/1384). 

3-1-4) عملکردهای اجتماعی

-کاهش مشکلات دانشجویان و سربازان متأهل

یکی از معضلات اساسی در امر ازدواج جوانان مسئله خدمت سربازی و تبعات آن است. پسر جوان امروز میان سه انتخاب شغل، خدمت سربازی و رفتن به دانشگاه مخیر است و هر کدام از این اتنخاب‌‌ها مستلزم به تعویق انداختن موارد دیگر است و تأمین هر سه، با گذر زمان و افزایش سن فرد ممکن خواهد بود. از طرف دیگر برای دختران مطلوب این است که جهت شکل گیری ازدواجی آرام و بی‌دغدغه، هر سه مورد در یک خواستگار موجود باشد. در نتیجه سن ازدواج روز به روز بالاتر می‌رود. برای رفع این مسئله از سوی مسئولان ذیربط تدابیری اندیشیده شده است. در طرح کمیسیون فرهنگی مجلس، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح موظف شده است که سربازان متأهل را در نزدیکترین پادگان محل زندگی سرباز به خدمت بگیرد و برای تشویق دانشجویان به امر ازدواج، طرح انجام خدمت سربازی حین تحصیل را برای دانشجویان متأهل یا طرح کاهش خدمت نظام وظیفه را برای این افراد تهیه و به تصویب فرماندهی کل قوا برساند. هم چنین دراین طرح وزارت‌خانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سایر دستگاه‌‌ها مکلف خواهند شد، تسهیلاتی را برای جابجایی دانشجویان متقاضی متأهل به دانشگاه‌‌ها و مراکز تحصیل محل زندگی همسرشان و دسترسی به خوابگاه‌های دانشجویی فراهم سازند (کیهان: 7/10/83).

- افزایش آگاهی‌های عمومی

آشنایی با مسائل زناشویی و راهکارهای تحکیم و تقویت بنیان خانواده از مسائل اساسی جهت ساماندهی امر ازدواج است. نقش این مسئله در موفقیت زندگی زناشویی و شکل گیری روابط خانوادگی گرم و صمیمی‌و سالم به قدری است که برخی ازدواج را مترادف با هم بالینی می‌دانند(morgan|1985; p 24 ). متاسفانه در جامعه ما این گونه موارد همواره در‌هاله‌ای از ابهام مطرح شده و اغلب زوج‌های جوان بدون آگاهی از وظایف خود زندگی مشترک را آغاز می‌کنند. ایجاد مراکز مشاوره رایگان و مشاوره‌های تلفنی و.... در راستای کاهش این مسئله حائز اهمیت بسیار است. از طرف دیگر آشنایی به موارد بهداشت زناشویی سبب شکل گیری نظام خانوادگی سالم‌تر و آرام‌تری خواهد بود. مشاوره قبل از بلوغ، مشاوره بلوغ، ازدواج، تنظیم خانواده و مراقبت‌های بارداری و تسهیلات زایمانی و مشاوره در دوران یائسگی و پس از آن وحضور ماما در کنار پزشک در روستاهای کشور از جمله عملکردهای دولت در راستای کاهش این مشکلات است (همشهری:28/4/1384). 

- ساماندهی میزان مهریه

به طور کلی سنن اسلامی‌در رابطه با ازدواج همواره درصدد تسهیل این امر بوده و از تشریفات مخرب و زائد که به هر نحو مانع شکل گیری آسان ازدواج می‌شوند، بر حذر داشته است. لیکن برخی از این سنن در فرهنگ‌های مختلف و مطابق با عرف مردم دستخوش تغییر شده و کارکرد حقیقی خود را از دست داده‌اند. یکی از این موارد مهریه است که در فرهنگ اسلامی‌هدیه‌ای است که مرد در ابتدای ازدواج به زن منتخب خود می‌دهد و سبب تحکیم روابط عاطفی زوجین می‌شود و کانون خانواده را سرشار از صفا و صمیمیت می‌گرداند. اما در جامعه فعلی، مهریه تبدیل به یکی از معضلات اجتماعی شده است به طوری‌که بسیاری از وصلت‌‌ها بر سر همین مسئله به فصل می‌انجامد. مهریه پایین برای زنانی که در قانون از حداقل حقوق برخوردارند و متاسفانه در نظام قضایی آشفته همواره مورد جفا قرار گرفته و از حقوق خود محروم می‌شوند، به منزله از دست دادن تنها سلاح است و مهریه بالا برای مردانی که در زیر سایه شک و تردید به همسر آینده خود می‌نگرند، همواره توأم با کابوس مطالبه آن از سوی همسر و به خاک سیاه نشانده شدن مرد است. ساماندهی به دادگاه‌های خانواده و تسهیل پیشروی پرونده‌های این دادگاه‌‌ها و جلوگیری از اتلاف وقت کسانی که به سبب مشکلات طاقت فرسا به این مراکز مراجعه کرده‌اند، اساسی‌ترین اقدام در جهت رفع این مشکل است. مسئولان قوه قضاییه نیز از این امر ناآگاه نبوده و اصلاح قوانین مربوط به مهریه و ضرورت تلاش همه جانبه برای تغییر ذهنیت نسبت به وضعیت موجود مهریه در ازدواج را در اولویت‌های کاری خود قرار داده اند (اعتماد:13/8/1385). از دیگر اقداماتی که در رابطه با مهریه پیشنهاد داده شده است انجام فعالیت‌های تشویقی است. نظیر اعطای تسهیلات ویژه یا اعزام زوج‌های دانشجوی جوان با مهریه پایین به حج و... می‌باشد. پیشنهاداتی نیز در این زمینه ارائه شد که به تصویب مجلس شورای اسلامی‌نرسید، از جمله پیشنهاد تعیین سقف برای مهریه دختر بر اساس شغل پدر و عندالاستطاعه شدن مهریه به جای عندالمطالبه بودن آن، که پرداخت مهریه را منوط به توانایی شوهر می‌کند و... . 

2-4) عملکرد نهادهای غیر دولتی 

بخش‌های غیردولتی نیز در ایجاد تسهیلات جهت بهبود شرایط ازدواج در جامعه نقش بسزایی دارند. از جمله عملکردهای ایشان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: 

-کانون‌ها و دفاتر وساطت ازدواج

دفاتر ازدواج یکی از کانون‌های دیگری است که مقدمات ازدواج را از طریق وساطت فراهم می‌کند. افراد علاقه مند به ازدواج با مراجعه به دفاتر ازدواج شرح حال خود را در اختیار آنها قرار داده و آنها در صورت پیدا کردن فرد مناسب اقدام به وساطت می‌کنند. البته این شیوه در فرهنگ ایران چندان مقبول نیست و اغلب کسانی که برای یافتن همسر به این گونه مراکز مراجعه می‌کنند با نگاهی مشکوک مواجه می‌شوند که ممکن است ردّ پای این برداشت در طول دوران زندگی مشترک نیز حفظ شود. 

- انجمن‌های خیریه

این انجمن‌‌ها که اغلب توسط زنان شکل می‌گیرند عمدتا کانونی جهت معرفی افراد مشابه به یکدیگر می‌باشند که به شیوه سنتی و با نظارت خانواده‌ها، دو طرف امکان آشنایی با یکدیگر را می‌یابند. علاوه بر این انجمن‌های خیریه که از دیرباز تحت حمایت بازاریان و اصناف بوده و از تدین مسلمین جهت همدلی و گره گشایی از مشکلات دیگر افراد جامعه شکل گرفته‌اند، سهم بسزایی در تهیه جهیزیه، تأمین مخارج ازدواج، تهیه مسکن و رفع دیگر موانع اقتصادی ازدواج داشته‌اند. در حال حاضر در بسیاری از مراکز خیریه مایحتاج اولیه زندگی زوج‌های جوان به صورت رایگان و با قیمت پایین در اختیار ایشان قرار می‌گیرد. 

- مساجد و هیئت‌های مذهبی 

در جوامع سنتی و غیر سنتی این مراکز همواره کانون فعال وساطت در امر ازدواج بوده‌اند. با توجه به اجر اخروی این فعل به لحاظ اعتقادات مذهبی، رواج آن در میان افراد مذهبی که در این دو کانون متمرکزند، چندان دور از انتظار نیست. تنها تفاوت این مراکز با روند تغییرات اجتماعی این است که مساجد، امروزه محل آمد و شد جوانانی است که اغلب با عقاید، باورها و خلق و خوی مشابه در قالب فعالیت‌های فرهنگی، بسیج مساجد و.... در تعامل با یکدیگرند. به این ترتیب روند وساطت ازدواج در حال حاضر در این کانون‌‌ها بعضاً از شیوه سنتی حضور مستقیم خانواده‌‌ها فاصله گرفته و همانند دانشگاه، نقش دو طرف نیز قابل ملاحظه است؛ هرچند که با توجه به ماهیت سنتی این مراکز این نوع وساطت شیوع گسترده‌ای ندارد. در برخی مساجد، هیئت‌های امناء نیز از محل موقوفات یا درآمدهای مسجد، سهم امام و... به افراد نیازمند و از جمله جوانان در حال ازدواج، وام می‌پردازند که در حل موانع این امر مثمر ثمر است. 

5) پیشنهادات

1-5) پیشنهادات فرهنگی

- آموزش و تنویر افکار عمومی‌ از طریق رسانه‌های همگانی مانند منابع و امکانات فضاهای مجازی و ارتباطات اینترنتی و استفاده از ظرفیت‌های مطبوعات جهت تسهیل امر ازدواج

- برگزاری نشست‌های علمی‌- کاربردی جهت آشناسازی جوانان با ازدواج و آموزش احکام مربوط به خانواده (مخصوص جوانان در آستانه ازدواج)

- تأسیس مراکز مشاوره ازدواج در تمام دستگاه‌های دولتی

- اطلاع رسانی به خانواده‌‌ها و جوانان برای ازدواج و همسریابی و تقویت مراکز مشاوره ازدواج در دستگاه‌های اجرایی مسئول و بخش غیر دولتی و ایجاد انسجام در آنها 

- کمک به امور اوقات فراغت و تفریحات سالم زوجین 

- تألیف کتب متناسب با مسائل، دغدغه‌‌ها و سوالات مربوط به ازدواج و پیشامدهای بعد از آن

- تشکیل بانک اطلاعات جامع از مراکز مرتبط با ازدواج

- ایجاد پایگاه‌های اینترنتی وساطت در ازدواج از سوی سازمان ملی جوانان

2-5) پیشنهادات اقتصادی

- استفاده از ظرفیت هتل‌‌ها و مسافر خانه‌های دولتی و نهادها برای برگزاری جشن‌های ازدواج

- وضع بیمه ازدواج برای همسران غیر شاغل یا بیمه بیکاری تا دستیابی به شغل 

- ایجاد صندوق تعاونی ازدواج برای جوانان 

- اعطای اجاره مسکن به شرط تملیک برای زوج‌های جوان

- استفاده از امکانات شرعی و موقوفات در راستای افزایش ازدواج و گسترش فرهنگ حمایت از ازدواج

- الزام دولت به حمایت‌های ساختاری و مالی از مؤسسات خیریه ازدواج

- تنظیم مقرراتی جهت بخشودگی مالیاتی و تشویق و ترغیب نهادهای دولتی و غیر دولتی برای در اختیار گذاشتن منابع و امکانات موجود جهت زندگی زوجین جوان

3-5) پیشنهادات اجتماعی 

- برگزاری دوره‌های مشترک آموزشی با سازمان‌های قضایی و امنیتی در ارتباط با ازدواج

- انتشار فصلنامه‌های علمی- تخصصی ویژه موضوع ازدواج

- انجام تحقیقات ملی پیرامون موانع ازدواج و اهتمام نظام اسلامی‌و دستگاه‌ها به سهم خود در رفع معظلات

- اصلاح قوانین مربوط به حقوق خانواده و ایجاد ذهنیت مثبت نسبت به احقاق حقوق زنان پس از ازدواج

- تبیین استانداردها و معیارهای صحیح ازدواج به جوانان

- تدوین و تصویب مقررات و آیین نامه‌های حقوقی جهت تسهیل و تسریع امور حقوقی زوجین 

- عدم ثبت ازدواج‌‌ها با مهریه‌های بسیار بالاتر از عرف

- شناخت و استفاده از توانمندی صنعت بیمه در خصوص تضمین زندگی‌های مشترک 

- حمایت از برنامه‌های موضوعی آسیب شناسی ازدواج و ارتقای ارتباط آگاهی دختران و پسران

- تجدید نظر در شرایط خدمت سربازی (کوتاه نمودن زمان آن و تنظیم امکاناتی در راستای بهبود شرایط سربازان متأهل)

6) سخن آخر

علی رغم تدوین سیاست گذاری‌‌ها و برگزاری همایش‌‌ها و هم اندیشی‌های بسیار از جانب نهادهای دولتی و غیردولتی در راستای سامان بخشیدن به امر ازدواج جوانان، به نظر می‌رسد که این مسئله همچنان به قوت خود باقیست و زنگ خطر آن هر روز بلندتر از قبل به گوش می‌رسد. عدم اجرای سیاست‌های مناسب دولت که نقش بسزایی در کاهش آسیب‌های این مسئله دارد، چشمگیرترین عامل در ناکارآمدی پیشنهادهای ارائه شده است. وجود نهاد نظارتی در جهت پیگیری مطالبات افراد و میزان عملیاتی شدن راهکارهای ارائه شده از سوی بخش‌های گوناگون دولتی و غیردولتی می‌تواند گامی‌ اساسی در راستای رفع این مهم باشد. 

فهرست منابع:

× قرآن کریم

× انصاریان، حسین: «نظام خانواده در اسلام»، ام ابیها، قم، 1379.

× باقری، شهلا: «بررسی جامعه‌شناختی دیدگاه تربیتی حضرت امام (ره) در مورد نقش زن در خانواده»، مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی جایگاه و نقش زن از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره)، جلد اول، تهران: ستاد برگزاری صدمین سال میلاد امام خمینی (ره)، 1379.

× باقری، شهلا: «خانواده و سیاست‌گذاری اجتماعی در عرصه ملی و فراملی»، فصلنامه کتاب زنان، سال هفتم، پاییز 83، شماره35. 

× بستان، حسین: «اسلام و جامعه‌شناسی خانواده»، انتشارات پژوهش‌گاه حوزه و دانشگاه، قم، 1383.

× تقوی، نعمت‌الله: «خودکشی»، آگاه، تهران، 1383. 

× حجتی اشرفی، غلامرضا: «مجموعه قوانین اساسی- مدنی»، گنج دانش، تهران، 1381.

× رستم خانی، معصومه : «روسپیگری کودکان خیابانی و تکدی»، آگاه، تهران، 1381.

× روزن باوم،‌هایدی: «خانواده به منزله ساختاری در مقابل جامعه»، محمد صادق مهدوی، نشر دانشگاهی، تهران، 1367.

× ساروخانی، باقر: «دائره المعارف علوم اجتماعی»، کیهان، تهران، 1375.

× سازمان ملی جوانان: «سند ملی توسعه و ساماندهی امور جوانان- ازدواج»، 1383.

× سالاری فرد، محمد رضا: «خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی»، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1384.

× عریضی، حمیدرضا: «رابطه بیکاری با سلامت روانی با توجه به نقش تعدیل تعهد به اشتغال در بین دانش‌آموزان ترک تحصیل کرده»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال پنجم، بهار 85، شماره20.

× غلام عباس، توسلی: «در جستجوی سیاست اجتماعی در اسلام»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال سوم، زمستان 82، شماره10.

× فرجاد، محمد حسین: «بررسی مسائل اجتماعی ایران»، اساطیر، تهران، 1377.

× گودرزی، محسن: «تحولات فرهنگی در ایران»، روش، تهران، 1378.

× گیدنز، آنتونی: «جامعه‌شناسی»، منوچهر صبوری، نشر نی، تهران،1374.

× مجلسی، محمد باقر: «بحارالانوار»، دارالرضا، بیروت، 1377.

× محبوبی منش، حسین: «تغییرات اجتماعی ازدواج»، فصلنامه کتاب زنان، سال هفتم، زمستان 83، شماره26.

× موسوی، اشرف السادات: «مطالعه کیفی/ کمی بر روی موانع ازدواج و عوامل تهدیدکننده آن»، مرکز امور زنان و خانواده، تهران، 1382.

× نادری، ابوالقاسم: «پارادوکس کمبود نیروی انسانی متخصص و بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی»، ماهنامه کار و جامعه، شهریو85، شماره76.

× ناک، استیون، «ازدواج در زندگی مردان»، سعید غفاری، گوهر کمال، تهران، 1382.

× نجفی یـزدی، سید محمد، «ازدواج و روابط زن و مرد»، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1383.

× یاوری، محمد ابراهیم: «بحران مسکن و انتظار خانواده‌ها»، ماهنامه اقتصاد خانواده، سال دوم، شهریور 85، شماره7.

× کوزر، لوئیس، «زندگی و اندیشه بزرگاه جامعه شناسی»، محسن ثلاثی، علمی، تهران، 1373.

× ـــــــــــــــ: «آشنایی با شورای فرهنگی- اجتماعی زنان»، روابط عمومی شورای فرهنگی- اجتماعی زنان، تهران، 1385.

* Aleock. ”The Social Science Encyclopedia”| Social Policy| 1997. 

* Jary| David and Jary| Julia. “Collins dictionary of Sociology”| Glasgoy: Harper Collinn Publisher| 2000.

* Morgan.D.H.J. “the family politics and social theory”| Routheldge and Henganpaul|1985. 

* winch.robert. “the modern family” |Holt Rinhartand Winston|1963. 

پی نوشتها:

* - کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی

[1]. marriage