خلاصه

     توجه به مسایل زیست محیطی در سطح جهان پس از تشدید فعالیتهای آلوده کننده در دهه 1950 و 1960 میلادی آغاز گردیده است و با برگزاری اولین کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل در سال 1970، مقوله محیط زیست و حفاظت از آن در کانون توجهات بین‏المللی قرار گرفته است.

     یکی از بزرگترین مسائل جامعه جهانی، موضوع گرمایش جهانی و پیامدهای آن بر زندگی و فرآیند توسعه در جوامع انسانی است. در مقاله حاضر ضمن بررسی گازهای مهم گلخانه‏ای در جهان و نقش و اهمیت آنها در فرآیند گرمایش جهانی، به سهم هریک از بخش‏های خانگی -  تجاری، صنایع،‌ حمل و نقل،‌ کشاورزی و برق در تولید و انتشار آن گازها در کشور پرداخته می‏شود و در نهایت راهبردهای مقابله با سیاستهای جهانی در رابطه با گرمایش جهانی مورد بحث و بررسی قرار می‏گیرد. براساس نتایج بدست آمده بخش حمل و نقل بیشترین سهم را در تولید دی اکسیدکربن، متان و اکسیدهای نیتروژن داشته و بخش کشاورزی با 9/3 درصــد سهم در تـــولید  ₂CO ، بخش خانگی –  تجاری  با 92/4 درصد سهم در تولید متان و بخش کشاورزی با 57/7 درصد سهم  در تولید اکسیدهای نیتروژن در کشور در سال 1376  کمترین نقش را در تولید این آلاینده‏ها داشته‏اند.

 

واژه‎های کلیدی: گرمایش جهانی، ایران، تغییرات اقلیمی

 

 

 

 

 

1ـ مقدمه

عوامل زیادی اعم از طبیعی یا انسان ساخت بر تغییرات آب و هوا مؤثرند. ورود اشعه خورشید به زمین و بازتاب اشعه مادون قرمز از زمین تعادل را در سیستم جو زمین بوجود آورده، که از مکانی به مکان دیگر تحت تأثیر عوامل محیطی متغییر است. چرخه 11 سال یکبار خورشید، تغییرات کوچک در مدار گردش زمین، اثر گلخانه‏ای طبیعی یا جذب اشعه ورودی خورشید بوسیله ابر، ذرات معلق، ازون و سایر گازهای طبیعی مثل بخار آب، دی اکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن، طغیان آتشفشانها و بالاخره تغییرات طبیعی آب و هوا از جمله این عوامل هستند. طبق نظر دانشمندان تغییر غلظت گازهای گلخانه‏ای در دوره یخبندان طبیعی بوده است و از دوره پیش صنعتی تاکنون فعالیت انسان عامل این تغییر بوده است. دی اکسید کربن،‌متان و اکسیدهای نیتروژن بطور مشخص دارای منابع طبیعی و انسان ساز هستنـــد در حالیکــــه کلروفلوروکربن‏ها فقط مبنای صنعتی دارند.

علت تغییر اقلیم هرچه باشد، امروزه به صورت ابزاری برای تحمیل سیاست‏های کشورهای شمال به کشورهای در حال توسعه از طریق اعمال سیاستهای مختلف با نام محیط زیست،‌و دیدگاه ” نشر آلاینده‏ها به صورت محلی و آسیب رسانی آلاینده‏ها بطور منطقه‏ای و جهانی“ است . با توجه به آنکه ایران در صحنه بین‏المللی جزو بازیگران اصلی و تعیین کننده اقتصاد جهانی نیست، برای مقابله و یا تعدیل با سیاستهای اجتناب ناپذیر ناشی از اعمال فشار اقتصادی از سوی کشورهای شمال به کشورهای جنوب ( و ایران ) به دلیل مصرف سوختهای سنگواره‏ای و نشر دی اکسید کربن و سایر گازهای گلخانه‏ای باید راهبردی حتی‏الامکان منطبق با شرایط کشور بررسی و پیشنهاد ‏گردد. در اینجا راهبردهای ارایه شده در این مقاله جهت تعدیل و به حداقل رساندن فشارهایی است که براساس مدل‏های بررسی شده در سالهای آتی قرن 21 بر کشور، در سطح ملی و بین‏المللی، وارد خواهد شد. باید توجه داشت که هدف این مقاله ارایه راهبرد جهت مقابله با گرمایش جهانی، و نه اصلاح ساختار مدیریت انرژی کشور است.

 

2ـ مهمترین گازهای مؤثر در گرمایش جهانی

در این قسمت ضمن تشریح مهمترین گازهای مؤثر بر فرآیند گرمایش جهانی به بررسی میزان انتشار آنها در بخشهای مختلف اقتصادی کشور پرداخته می‏شود.

 

1ـ2ـ دی اکسید کربن (₂CO)

این گاز باعث 55 درصد گرمایش جهانی ناشی از فعالیتهای انسانی است و کشورهای صنعتی 76 درصد نشر سالیانه آن را بر عهده دارند. منبع اصلی تولید این گاز احتراق سوختهای سنگواره‏ای است، و 33 درصد آن به دلیل پاکتراشی و سوزاندن چوب درختان است. عمر ₂ CO در اتمسفر بین 50 تا 200 سال برآورد می‏شود. براساس جدول (1) در سال 1376 در کل کشور مقدار 272156057 تن  ₂ CO انتشار یافته است به طوری که بخش‏های خانگی – تجاری، ‌صنایع، حمل و نقل، کشاورزی و برق به ترتیب 94/24، 46/20، 97/27، 9/3، 35/21 درصد در انتشار این گاز نقش داشته‏اند. ]1[

 

2ـ2ـ متان (₄CH)

     17 درصد گرمایش جهانی ناشی از این گاز است. متان در اثر تجزیه بی هوازی مواد آلی (بقایای بدن موجودات در محیط مرطوب زنده) حاصل می‏شود. این مناطق شامل برکه‏ها، باتلاقها مردابها، مزارع برنج،‌مکانهای دفن، نشخوارگاوها و گوسفندها و نیز از موریانه‏ها حاصل می‏شود. تولید و مصرف نفت و گاز طبیعی و سوختن ناقص مواد آلی (شامل سوختن زیست توده در نواحی حاره) نیز از منابع قابل توجه تولید متان است. این گاز بین 7 تا 10 سال در تروپوسفر باقی می‏ماند. هـر ملکـول متان 25 بار بیشتر از  ₂ CO گرما را در اثر گلخانه‏ای،‌به تله می‏اندازد. براساس جدول (1) در کشــور در ســال 1376 مقــدار کل انتشار متان برابر 1033127 تن بوده است که به تفکیک بخشهای خانگی – تجاری، صنایع، حمل و نقل، کشاورزی ، برق به ترتیب دارای 29/4، 21/9، 89/82، 28/4، 3/1 درصد سهم در انتشار آن بوده‏اند. ]1[

 

3ـ2ـ اکسیدهای نیتروژن

     4 درصد گرمایش جهانی ناشی از اکسیدهای نیتروژن است. این گازها نه تنها باعث به تله افتادن گرما در تروپوسفر می‏شوند بلکه باعث نابودی ازون استراتوسفر نیز می‏گردند. این گاز در اثر تولید نایلون، سوزاندن زیست توده و سوختهای غنی از نیتروژن (بخصوص زغال سنگ) و نیز استفاده از کودهای نیتروژن،‌ پس ماند دامداریها و آب‏های دارای نیترات بوجود می‏آید. براساس جدول (1) مقدار کل اکسیدهای نیتروژن منتشر شده از کل کشور در سال 1376 برابر 847099 تن بوده است که به تفکیک بخشهای خانگی – تجاری، صنایع، حمل و نقل، کشاورزی، برق به ترتیب 83/12، 28/16، 48، 57/7، 35/13 درصد سهم در تولید آن داشته‏اند. ]1[

 

4ـ2ـ بخار آب

     اگر چه بخار آب جزو مهمترین گازها در پدیده گلخانه‏ای است ولی چون تولید آن توسط انسان صورت نمی‏گیرد و در واقع انسان خود تابعی از چرخه آب است، لذا بعنوان گاز بحرانی به دلیل آنکه فاقد منشاء انسانی است در نظر گرفته نمی‏شود.]4[

 

 

 

 

جدول 1ـ  میزان انتشار گازهای گلخانه‏ای حاصل از مصرف انواع سوختهای سنگواره‏ای در هریک از بخشهای انرژی کشور – سال 1376

      (برحسب تن)

منبع: (ترازنامه انرژی، 1376)

 

3ـ پیامدهای گرمایش جهانی در ایران

تغییر اقلیم در کشور از ابعاد مختلفی چون بروز سیل، خشکسالی، گسترش بیماریهایی نظیر مالاریا و در نهایت تأثیر بر کشاورزی و اقتصاد ملی قابل طرح است. با توجه به حساسیتی که منابع آب از نظر سیاسی و چه از نظر اقتصادی و اجتماعی داراست، ابتدا به این مهم پرداخته و سپس بالا آمدن سطح آب دریا، مالاریا،‌و تأثیر بر کشاورزی مورد مداقه قرار داده شده است. بایستی توجه داشت که کلیه پیامدهای ناشی از کمبود آب با یکدیگر در ارتباط بوده و نمی‏توان آنها را جدا از یکدیگر دانست.

براساس آمار موجود از سال 1901 تا 1997 وضعیت تغییر اقلیم ایران از نظر بارش برای نواحی شمالی کشور، به طرف کاهش بارندگی پیش بینی می‏شود. تغییر رژیم بارش برای مناطق مرکزی کشور از دامنه‏های جنوبی البرز تا خلیج فارس حد فاصل بین دامنه‏های شرقی زاگرس تا نواحی مناطق مرکزی کشور از دامنه‏های جنوبی البرز تا خلیج فارس حد فاصل بین دامنه‏های شرقی زاگرس تا نواحی مرکزی رژیم بارش به طرف افزایش بارندگی پیش بینی می‏شود. برای دو نوار فرضی از شمال تا جنوب در شرق و غرب کشور تغییر چندانی در میزان بارش دیده نمی‏شود. در منتهی‏الیه منطقه مذکور یعنی برای شمال استانهای خراسان و آذربایجان و اردبیل تغییر رژیم بارش بطرف افزایش نسبی بارندگی پیش بینی می‏شود. ]5[

در هر حال بررسی اطلاعات و داده‏های هواشناسی و هیدرومتری دهه اخیر نشان می‏دهد که فرآیند پیچیده‏ای در سیستم آب و هوایی کشور به مرور در شرف تکوین است، و در برخی مناطق میزان تبخیر، مقدار، شدت و نوع بارش، زمان ذوب برف و در نتیجه میزان رواناب و مقادیر حدی آن دستخوش دگرگونی محسوسی گردیده است. پدیده نگران کننده‏ای که در سالهای اخیر مشاهده گردیده است، ذوب زودرس ذخیره برفی سرچشمه رودخانه‏های خوزستان است که منجر به از دست رفتن ذخیره فصول کم آبی می‏شود. اما آنچه که در سالهای اخیر به طور وضوح در مورد ریزشهای جوی اتفاق افتاده این است که تغییرات اقلیم بیشتر در فصول زمستان و بهار اتفاق می‏افتد که در زمستان با ذوب زودرس برف و در بهار با کاهش جریانات سطحی ظاهر می‏گردد. علاوه بر این افزایشی که در میزان بارش حوضه دریاچه ارومیه رخ می‏دهد به نوبه خود در افزایش دبی ورودی به دریاچه ارومیه و در نتیجه بالا آمدن تدریجی سطح آب دریاچه تأثیر گذاشته است که خود از دیگر مظاهر تغییر اقلیم است. ]5[

پیـامدهـای تغییر اقلیم در کشور را می‏توان به طور خلاصه و به شرح زیر دسته‏بندی کرد.]5[

·         تغییر اقلیم، کیفیت منابع آب را با مخاطرات جدی رو به رو خواهد نمود. کیفیت آب به ویژه آبهای سطحی تنزل خواهد یافت و از میزان آب سالم قابل استحصال خواهد کاست.

·         تغییر الگوی بارش، ناهنجاریهایی در شدت،‌ مدت و میزان بارش در مناطق مختلف ایجاد خواهد نمود.

·         گرمایش جهانی باعث نابودی پوشش گیاهی و جنگلی برخی مناطق و نیز تشدید بیابان‏زایی که از پیامدهای مستقیم آن تغییر ضریب رواناب و تغییر میزان نفوذ و افزایش رسوب‏خیزی حوضه‏های آبریز است، خواهد شد.

·         تغییر نسبت تبخیر به نفوذ باعث تغییر سطح آبهای زیر زمینی و همچنین تغییر میزان رواناب در مناطق مختلف می‏گردد.

·         تغییر در میزان ذخایر برفی و ذوب زودرس برف و از دست رفتن ذخیره برفی که در تأمین آب سدهای مخزنی عمده کشور نقش تعیین کننده‏ای به دنبال خواهد داشت.

·         تغییر توزیع زمانی و مکانی بارش برف و باران باعث تغییر رژیم آبدهی مناطق مختلف می‏شود.]12[

·         تغییر اقلیم باعث به وجود آمدن ناهمگنی در سری داده‏های تاریخی ایستگاههای هواشناسی و هیدرومتری که عمده‏ترین آن ورود خطا در برآورد دوره برگشت آبدهی  جهت طراحی و ساخت سازه‏های آبی نظیر سدها، خواهد شد.

·         احتمالاً سطح آب خلیج فارس و دریای خزر دچار تغییر خواهد شد.]11[

·         وجود پدیده‏های فوق بطور عام موجب مهاجرت مردم و بروز بحران‏های اقتصادی اجتماعی خواهد شد.

·         براساس بررسی‏های به عمل آمده ایران چون در منطقه خشک قرار دارد، میزان محصولات کشاورزی آن کاهش پیدا خواهد کرد. لذا وابستگی به واردات غلات افزایش پیدا خواهد کرد.]9[

·         کاهش میزان تولیدات کشاورزی در مملکت موجب افزایش بیکاری و مهاجرت به شهرها و سایر پیامدهای مربوط به آن خواهد شد.]9[

·         ایران از نظر گسترش بیماری مالاریا پس از تغییر اقلیم،‌خوشبختانه دچار مشکل جدی نخواهد بود.]7[

·         در سطح بین‏المللی تلاش کشورهای شمال برای اعمال فراگیر مالیات کربن، و بطور موازی انتقال صنایع مزاحم به کشورهای جنوب است. براساس مدل‏های مختلف و در صورت انجام، توسعه زیر ساختارهای کشور دچار مشکل جدی خواهند شد.]14[

 

4ـ نتیجه‎گیری

بحث سیاست‎گذاری جهت مقابله با گرمایش جهانی در دو جنبه قابل طرح است:]6[

اول: فشارهای خارجی، که از سوی کشورهای شمال به کشورهای جنوب به صورت مالیات کربن، تجارت کربن، و تحریم‎های احتمالی آینده در اثر نشر گازهای گلخانه‎ای صورت می‎گیرد.

دوم: تأثیراتی که تغییر اقلیم بر منابع طبیعی کشور داشته و باعث تغییرات حتی بنیادی در کشور خواهد شد.

     طبق قراین موجود (اگر چه هنوز به قطعیت نرسیده است) شواهد دال بر وقوع اجتناب ناپذیر گرمایش جهانی دارند، لذا در راستای‌ دو سناریوی تأثیرات وارده بر سیاست ملی از خارج و تأثیر بر مسایل اقتصادی اجتماعی داخل کشور، راهبردهای زیر پیشنهاد می‎گردند:

 

1ـ4ـ سیاست‎های مقابله با فشارهای خارجی ناشی از گرمایش جهانی

     ایران بر اساس آمار سال 1989 (قبل از فروپاشی شوروی سابق) دارای رتبه 28 در بین 60 کشور جهان (از نظر نشر  ₂  CO ) بوده است و هم‎اکنون ایران در دسته‎بندی سازمان ملل متحد در بین کشورهایی که تنها از تعهدات عمومی برخوردارند قرار گرفته است، و لذا تنها ملزم به انجام تعهدات عمومی نظیر انتشار دوره‎ای گزارشات بهبود شرایط به هنگام سازی منظم برنامه‎های ملی و منطقه‎ای در جهت کاهش تغییرات اقلیمی ، ... است.

     اما اینکه تا چه زمانی ایران همچنان ملزم به پیروی از تعهدات عمومی است، با توجه به آنکه تمایل کشورهای شمال در تنگنا قرار دادن کشورهای در حال توسعه از طریق انتقال صنایع آلوده‎کننده و مالیات کربن است، نامشخص است. لذا برای پیشگیری از اعمال مالیات‎های مختلف بر اقتصاد کشــور که باز دارنده رشد و توسعه اقتصادی است راهبرد شدت بخشیدن به توسعه زیرساختارهای اقتصادی کشور به صورت توأم با توسعه سطح جنگلها توصیه می‎گردد. در این صورت کشور هر چه سریع‎تر از مرحله ”گذر“ عبور کرده و به دسته کشورهای صنعتی می‎پیوندد. در عین حال ضمن تاسی جستن بــر اعمال فراگیــر مالیات کربن با صنعتی شدن  کشور در کاهش گازهای گلخانه‎ای موفق خواهد شد. اولویت بندی به توسعه زیرساختارهای اقتصادی ایران (از نظر نشر  ₂  CO) به ترتیب شامل بخش صنایع، حمل و نقل و برق است.

 

2ـ4ـ سیاست‎های مقابله با گرمایش جهانی در داخل کشور

1ـ2ـ4ـ  تغییر اقلیم و نوسانات سطح آب دریای خزر و خلیج فارس

تغییر سطح آب دریای خزر تا حدودی شناخته شده است و بــر اساس شواهــد از سال 76-1375 خط ساحلی این دریاچه رو به عقب نشینی است. ولی تأثیر گرمایش جهانی بر سطح آب این دریا و نوسانات آن به خوبی مطالعه نشده است.

     در مورد خلیج فارس، به جز نوسانات جزر و مد و چرخه‎های سالانه آن اطلاعات قابل استنادی دال بر تأثیر تغییر اقلیم بر آن وجود ندارد، لذا؛ پیشنهاد می‎شود پروژه‏ای با کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی و در نظر گرفتن سناریوهای جهانی انجام گیرد، تا حدود و ثغور خطر احتمالی ناشی از بالا آمدن آب این پهنه آبی مشخص گردد. این پروژه در نهایت منجر به ارایه نقشه مدیریت بحران مواجهه با خطر احتمالی ناشی از بالا آمدن آب دریا خواهد شد.

 

2ـ2ـ4ـ تغییر اقلیم و کشاورزی

تأثیر گرمایش جهانی بر تغییرات اقلیم کشور هنوز به خوبی شناخته نشده است. ولی داده‎های اطلاعاتی مختلف حاکی از تغییر رژیم‎ بارش است. بر اساس آمار موجود از سال 1901 تا 1997 ایران از نظر بارش برای نواحی شمالی کشور تغییر اقلیم بطرف کاهش بارندگی پیش‎بینی می‎شود. ]13[ تغییر رژیم بارش برای مناطق مرکزی کشور از دامنه‎های جنوبی البرز تا خلیج فارس حد فاصل بین دامنه‎های شرقی زاگرس تا نواحی مرکزی رژیم بارش بطرف افزایش بارندگی پیش‎بینی می‎شود. در نوار فرضی از شمال تا جنوب در شرق و نیز در غرب کشور تغییر چندان در میزان بارش دیده نمی‎شود. منتهی‎ در منطقه مذکور یعنی برای شمال استان‎های خراسان و آذربایجان (ها) و اردبیل تغییر رژیم بارش بطرف افزایش نسبی بارندگی پیش‎بینی می‎شود. بر این مبنا انجام مطالعات ” تغییر الگوی کشت و تغییر الگوی زیست به دلیل تغییر اقلیم“ زیر نظر معاونت امور انرژی با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و وزارت مسکن و شهرسازی و سازمان برنامه ریزی و مدیریت توصیه می‎گردد.

 

 

 

 

3ـ2ـ4ـ  توسعه انرژی‎های تجدید پذیر

طبق مدل گرمایش جهانی و کشورهای در حال توسعه، از دهه 30 قرن 21 میلادی با توسعه شدید انرژی‎های تجدیدپذیر مواجه هستیم. لذا هر گونه سرمایه‎گذاری در این جهت، بنا نهادن همگامی با منبع انرژی فراگیر در نیمه دوم قرن 21 است. ]8[

 اساس این دیدگاه از سال 1372 با تغییر در معاونت امور انرژی وزارت نیرو هم‎اکنون در کشور گذاشته شده است. به هر حال نکته بسیار مهم در مورد انرژی‎های تجدیدپذیر چگالی پایین انرژی تولید شده از کلیه انواع آنهاست، که بهینه بودن این مقوله را قطعاً تابعی از فن‎آوری می‎سازد.

 

4ـ2ـ4ـ کاهش مصرف انرژی

از دیگر راه‎های کاهش تولید ₂  CO کاهش مصرف انرژی است که می‎توان با استفاده از تجربه مکزیک، با تشویق به تغییر الگوی مسافرتی در شهرهای بزرگ کشور (برای بخش حمل و نقل) تا حدی از میزان تولید گازهای گلخانه‎ای کاست. در مورد صنایع، با تأکید بر روی کارخانجات سیمان با توجه به میزان بالای ₂  CO و مصرف انرژی بالا می‏توان در جهت کاهش گازهای گلخانه‏ای گام برداشت. بخش برق وزارت نیرو هم اکنون با توجه به حرکت به طرف گاز سوز کردن نیروگاه‎ها در این جهت گام برداشته است.

 

مراجع

1-  ترازنامه انرژی (1376)، وزارت نیرو، معاونت امور انرژی، دفتر برنامه‏‏ریزی انرژی، تهران.

2-  پور رجبی،‌م. (1375)،‌گازهای گلخانه‏ای و تخریب ازون، مرکز تحقیقات نیرو، وزارت نیرو، تهران، 500 ص ص.

3-  چیت‏چیان، ح. (1379)،‌ سمپـوزیــوم انرژی و محیط زیست ایـران و آلمان، تهران، ایران (22/1/1379).

4-  سازمان حفاظت محیط زیست (1377)، کنفرانس سازمان ملل درباره محیط زیست و توسعه، دستور کار 21، مترجم: طراوتی، ح.، س.ا.ا

5-   یافت، با همکاری برنامه عمران سازمان ملل متحد، سازمان حفاظت محیط زیست،‌ تهران، 478 صفحه.

6-  فهمی، هـ . (1378)، گازهای گلخانه‏ای، تغییر اقلیم، منابع آب نیرو، کارگاه تخصصی، وزارت نیرو، تهران،‌19 بهمن 1378.

7-  آذری دهکردی، فرود (1379)، “ تدوین سیاست‏گذاری جهت مقابله با گرمایش جهانی“، معاونت امور انرژی.

8- AIM Projects Team| (1994)| An Estimation of Climatic Change Effects onMalaria| AIM Interim Paper| Tsukuba| Japan.

9- Dean| A. and p.| Holler (1992)| "Costs of Reducing CO₂ Emissions: evidence for six global models" OECD Econamic Studies 19|15-47.

10- EPA| (1999)| http:// WWW. epa. gov/globalwarming/ impacts/ agriculture/ index. html [Last d on May 7| 1999]

11- EPA (1998)| The Climate System| The EPA Global Warming Site.

12- Fankhauser| S.| (1994a)| Valuing Climate Change. The economics of greenhouse effect (Earthscan| London).

13- Gornitz| V.| (1995)| Sea level rise: A review of recent past and near future trends| Earth Surface Processes and land form 20|7-20.

14- Hansen| J. and S.Lebedeff (1993) "Global Surface air Temperatures: through 1978|" Geophysical Research letter| Vol. 15| No. 4| 1988: Helen Wilson| Columbia University and NASA Godard Institute of space sutdies| New York| Private Communication| February 23| 1993.

15- Humphry| C.R.| and R.B. Fredrick (1982)| Environment| Energy and society| wordsworth Publishing| Seattle| WA.