علی ستاریان

دانشکده کشاورزی گنبد کاووس
 
خلاصه
مقدمه

شماره	نام نواحی یا استانهای زاگرس مرکزی	تولید چوب (مترمکعب در سال)	تولید بذر (تن)	تولید برگ (تن)
1	اصفهان	5/13127	40354	2/832
2	کهگیلویه و بویراحمد	1/445610	35/97959	1/168727
3	چهارمحال و بختیاری	348386	2/90703	6/132815
4	خوزستان	7/260457	2/66625	35/52722
5	فارس	45322	5/10059	25/5978
6	لرستان	05/657034	1/187331	35/148134
جمع		15/1769937	35/457032	40/509210

ارزش زیست محیطی جنگلهای زاگرس مرکزی
جدول 2ـ ارزش زیست محیطی جنگلهای زاگرس مرکزی

ارزش فعلی (سالیانه)	منابع
109*51	چوب (رویش سالیانه)
108*4/5	ارزش علوفه کف جنگل
109*18	ارزش حفاظت خاک
108*24	ارزش آب
109*6	ارزش حیات‎وحش
108*2/1	ارزش بهینه‎سازی محیط
108*6	ارزش تولید سقز
109*6	ارزش بذر بلوط
107*7/1	ارزش گیاهان دارویی، گال

نتیجه‎گیری
مراجع

 

بهره‎وری انرژی حرارتی در زاگرس مرکزی

(مناطق روستایی، عشایری)

     سرزمین ایران به علت قرار گرفتن در محل تلاقی اقلیم‎های حیاتی جهان از مناطق زیست اقلیمی متنوعی برخوردار است. این تنوع زیستی در برگیرنده استعدادهای مختلف و ظرفیت‎های مختص خود می‎باشد زاگرس مرکزی سرزمینی به وسعت 11،418،740 هکتار می‎باشد که در حال حاضر 1،151،885 هکتار اراضی جنگلی و مابقی آن به سایر کاربریها از جمله مراتع، اراضی صخره سنگی، اراضی زراعی و ... اختصاص یافته است. رویشگاه منطقه شامل 30 جامعه با تنوع متفاوت است. از اهداف اصلی این تحقیق بررسی توان تولیدی رویشگاهی منطقه، مصرف صورت گرفته و انعکاس عدم تعادل میان تولید و مصرف انرژی در منطقه زاگرس مرکزی می‎باشد. به طور کلی پتانسیل فعلی رویش جنگلهای زاگرس مرکزی بالغ بر 1769937 مترمکعب در سال است، بر طبق آمار موجود بهره‎برداران منطقه (صرفاً عشایر) 28،000،000 مترمکعب چوب جهت مصارف حرارتی استفاده می‎نمایند. علاوه بر آن بهره‎برداران روستایی نیز حدود همین مقدار برداشت انجام می‎دهند. آنچه از ارقام یاد شده قابل درک است اینکه بین تولید منابع حیاتی و مصرف انرژی حرارتی هیچ تعادلی موجود نمی‎باشد آنچه مزید بر مشکلات است مصرف انرژی در فضای آزاد است. در تحقیقات انجام گرفته اگر سوخت مصرف شده به صورت محصور مورد استفاده قرار گیرد بین  الی  مصرف انرژی کاهش می‎یابد که به منظور تحقق این امر طراحی بخاریهای هیزمی چندمنظوره می‎تواند بهره‎وری انرژی حرارتی را افزایش دهد.

 

واژه‎های کلیدی: منابع حیاتی، اقلیم‎های حیاتی، تنوع زیستی، موجودی در هکتار، رویش سالیانه،  زیست بوم

     جنگهای غرب ایران در طول سلسله جبال زاگرس با طول متوسط 1150 کیلومتر وعرض متوسط 75 کیلومتر از پیرانشهر تا جنوب شیراز گسترش یافته‎ است. وجود تنوع زیستی حاکم بر این ناحیه متأثر از تغییرات عوامل اکولوژیکی بوده و این واحدهای حیاتی در طی سده‎های مختلف تحت شرایط فرهنگی ـ زراعی به صورت تخریب یافته هویدا گردیده‎اند، جنگهای زاگرس مرکزی نیز بخشی از این عرصه حیاتی است که به شدت تخریب یافته است. گفتار فوق مترجمان این نکته است که فاجعه در کمین بستر حیات بهره‎برداران و به طور کلی بشر است و پی‎آمدهای متفاوتی از جمله عوامل ذیل را دارد:

-       کاهش توان تولید منابع حیاتی

-       کاهش نفوذپذیری در نتیجه کاهش رطوبت خاک و ...

-       کاهش حاصلخیزی خاک به ویژه شاخص K و P و N

-       کاهش ظرفیت نگهداری آب در خاک

-       وقوع سیلاب شدید و تکرار بیش از حد معمول

-       افزایش هرز آب و کاهش جریان دائمی (دبی پایه)

-       کاهش آبدهی و خشک شدن چشمه‎سارها

-       تقلیل و یا انهدام منابع آب شرب

-       ظهور فرسایش

-       مهاجرت اکولوژیکی در نتیجه بستر حیات

-       مهاجرت روستائیان و بروز فقر و از هم پاشیدگی نظام اقتصادی، اجتماعی روستائیان و ...

موارد فوق‎الذکر بخشی از مشکلات تخریب محیط زیست و منابع حیاتی است از این رو توجه جدی به مسائل محیط زیست از اولویت اساسی برخوردار است، متأسفانه مطالعات و تحقیقات انجام شده در این زمینه بسیار اندک صورت پذیرفته است، که می‎توان به بررسی رویشگا‎ه‏های بنه در استان چهارمحال بختیاری، جنگل‎کاری مستقیم با بذرهای درختان، طرح جنگل‎داری یاسوج، گزارش وضعیت جنگلهای بلوط کهگیلویه و بویراحمد و ... اشاره نمود، لیست اقدامات انجام شده در بخش منابع به تفصیل ذکر گردیده است.

 

روش پژوهش

     این مطالعه در منطقه زاگرس مرکزی به وسعت 11،418،740 هکتار انجام پذیرفته است، از مجموع مساحت فوق‎الذکر 1،151،885 هکتار آن مناطق جنگلی و بقیه متعلق به سایر کاربریها از جمله مراتع، زراعت و ... است، در این مطالعه رویشگاه‎های منطقه براساس واحدهای کلی ابتدا تفکیک گردید و سپس براساس هریک از رویشگاه‎های طبیعی و اهداف مورد نظر واحدهای کوچک‎تر تفکیک شده است (برمبناء تصاویر ماهواره‎ای لندست و ...) در داخل رویشگاه‎‏های جنگلی براساس اهداف کلی، تغییرات اقلیمی، تنوع گونه‎ای و ترکیب جوامع مشخص گردید و به منظور رسیدن به پارامترهای کمی و کیفی از جمله موجودی در هکتار، تعداد در هکتار، ترکیب گونه‎ای، متوسط ارتفاع، جوامع، آمار برداری صورت گرفته بطور کلی در منطقه زاگرس مرکزی با تــوجه به اهـــداف و مقیـــاس مورد مطـــالعه  جامعـــه جنگلـــی مورد شنــاســایی واقــع گــردیده است، که مهمترین جوامع جنگلی منطقه عبارتند از جوامع Quercus Persica بلوط ایرانی که 90% جوامع را به خود اختصاص داده است، این جوامع به همراه جوامع Amygdalus Scoparia، بنه Pistacia Mutica، دافنه Daphna mucranata، Acer monspesulanum، Populus euphrotica، Vitex agnus-us، Zizphus nummularia، Tamarix spp، Fraxinus persica، Fraxinus syrica است.

 

پتانسیل‎های منطقه زاگرس مرکزی

     ظرفیت و توان تولیدی جنگلهای منطقه از لحاظ چوب متأثر از عوامل زیست محیطی می‎باشد. متأسفانه اکثر جوامع حیاتی منطقه زاگرس مرکزی به علت بهره‎برداری‎های بی‎رویه توان واقعی تولیدی خود را از دست داده و جوامع به صورت فرهنگی ـ زراعی دیده می‎شود. این جوامع دارای پتانسیل تولیدی بیش از m³/ha/y 2 دارا می‎باشد ولی به علت مسائل فوق‎الذکر در شرایط حاضر کمتر از m³/ha/y 1 است، جدول (1) پتانسیل تولیدی چوب، بذر، برگ منطقه زاگرس مرکزی را در شرایط حاضر نشان می‎دهد.

جدول 1ـ پتانسیل تولید چوب، بذر، برگ منطقه زاگرس مرکزی در شرایط حاضر

 

 

منطقه دارای پتانسیل‎هـای دیگـــری از جمله تولید سقز (10000 تن سالیانه)، تولید بادام (4200 تن سالیانه)، تولید علوفه kg/ha/y 80ـ40 و ... می‎باشد.

 

     با توجه به بهره‏داری صورت گرفته و روند تخریبی حاکم و کاهش سرمایه اصلی این منابع در این بخش سعی گردیده با حداقل ارزش‎گذاری، ارزش فعلی منابع از جمله چوب، حفاظت خاک، حیات وحش و ... مورد ارزیابی قرار گیرد. (جدول 2 ارزش فعلی جنگلهای زاگرس مرکزی)

                                                                                                     واحد : ریال

 

 

عوامل تخریب جنگلهای منطقه

     عوامل تخریب منطقه با توجه به شیوه بهره‎برداری و نظامهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی عبارتند از:

-       نظام بهره‎برداری چندگانه

-       وضعیت عرف منطقه و مغایرتهای قانونی با عرف حاکم

-       تنگناهای طبیعی

-       نارسایی قوانین

-       مشکلات مصرف سوخت و انرژی (مصرف سوخت توسط بهره‎برداران حدود 4000000 مترمکعب در سال است)

-       عدم تکامل و بهره‎وری انرژی حرارتی

-       عدم تطبیق نیازها و امکانات

-       عدم سرمایه‎گذاری بخش خصوصی به علت عدم انگیزه مناسب

-       فقر فرهنگی بهره‎برداران

-       مشکلات نظام عشایری

-       محدودیت زمین کشاورزی و بهره‎وری نامناسب

 

     آنچه از این تحقیق به دست می‎آید اینکه بین تولید منابع حیاتی زاگرس مرکزی تولید چوب و مصرف این منابع به هیچ عنوان تعادل موجود نیست و بر طبق آمار بیش از 3 برابر تولید مصرف می‎شود. آنچه مشکلات موجود را فزاینده‎تر می‎نماید مصرف این منابع جهت مصارف حرارتی می‎باشد و سوختهای بکار گرفته شده به ویژه در مناطق عشایری به خاطر مصرف در فضای آزاد اتلاف انرژی زیادی دارند به طوریکه میزان انرژی حرارتی kg 1 چوب پهن برگان منطقه به طور متوسط 4000 کیلوکالری انرژی حرارتی تولید می‎نماید. آزاد ساختن این منابع سبب افت شدید انرژی حرارتی و یا به عبارت دیگر منابع حیاتی می‎گردد، این امر به علت عدم گسترش مصرف سایر منابع انرژی و گران بودن منابع مذکور از یک سو و قابل دسترس بودن و ارزان بودن چوب از سوی دیگر سبب گسترش فرهنگ استفاده از انرژی بومی گردیده است.

     عدم تغییر و یا تکامل در مسیر الگوی مصرف انرژی حرارتی و همچنین تنوع اقلیم‎های سرد در منطقه، همگی از عوامل تشدیدکننده استفاده از انرژی منابع حیاتی است. بر طبق تحقیقات صورت گرفته اگر صرفاً انرژی حرارتی بکار گرفته شده به صورت محصور مورد استفاده قرار گیرد بین  الی  مصرف انرژی کاهش پیدا نموده و یا به عبارت دیگر بهره‎وری انرژی مصرفی بین  الی  افزایش می‎یابد. با لحاظ نمودن کلیه عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی منطقه در صورت استفاده از بخاریهای چندمنظوره هیزمی (بخاریهایی که نقش ایجاد حرارت، روشنایی، پخت و پز و ... داشته باشد) می‎توان بهره‎وری استفاده از منابع موجود را افزایش داد. لازم به ذکر است که استفاده از این نوع بخاریها به علت ارزان بودن، ساده بودن، قابلیت حمل و نقل، قابل دسترس بودن می‎تواند سریعاً و بدون تحمیل هزینه اضافی به خانوارها و بهره‎برداران گسترش یابد. به طور کلی افزایش بهره‎وری انرژی حرارتی مصرفی زاگرس مرکزی با محصور نمودن منابع سوخت می‎تواند حداقل  افزایش یابد که نتیجه چنین امری مسلماً کاهش تخریب محیط زیست و پایداری اکوسیستمها را به همراه خواهد داشت. علاوه بر مسائل فوق راهکارهای دیگری در جهت کاهش مشکلات زیست محیطی قابل ارائه می‎باشد که با توجه به همایش فقط به نکات فوق اشاره گردیده است.

 

1-  ابراهیمی رستاقی، مرتضی، بررسی رویشگاه بنه در قسمتی از جنگلهای استان چهارمحال و بختیاری ـ شهرکرد وزارت کشاورزی، اداره کل کشاورزی، سرجنگلداری کل چهارمحال و بختیاری 1365، صفحه 19.

2-  ابراهیمی رستاقی، مرتضی، جنگلکاری مستقیم با بذر جنگل در منطقه تنگ گلوه، گزارش ارائه شده در سمینار مدیریت منابع طبیعی تجدید شونده زاگرس 1364 جلد 1.

3-  احدی ممسنی، قربانعلی، طرح جنلگداری جنگل یاسوج ـ دانشگاه تهران، دانشکده منابع طبیعی.

4-  ثابتی، حبیب‎الله، جنلگهای ایران، انتشارات دانشگاه تهران، 1346، 1357، صفحه 255.

5-  چرخاب (مهندسین مشاور) مطالعات مقدماتی طرح جابجا کردن جنگل نشینان در مراکز نمونه لرستان، سازمان جنگلها و مراتع 1352.

6-  رضایی، نصرت، خردبانی، ابوالقاسم، اهمیت و ضرورت احیاء جنگلهای مخروبه استان چهارمحال و بختیاری، تهران 1363 (ارائه در سمینار جنگل‎کاری و احیاء جنگلهای مخروبه چهارمحال و بختیاری).

7-  سازمان جنگلها و مراتع کشور، سرجنگلداری کل کهگیلویه و بویراحمد، طرح جنلگداری، احیاء و قرق یاسوج، سری هفتم دشت روم، یاسوج 1356.

8-  سازمان جنگلها و مراتع کشور، طرح جنگلداری لردگان، شهرکرد 1353.

9-  کوجرال، ر، س، احیاء آبخیز سد امیرکبیر از طریق جنگلکاری، مجموعه گزارشهای سومین کنفرانس بررسی مسائل حفاظت خاک و آبخیزداری 1356، صفحه 237ـ241.

10-                      مبین ـ صادق، جوانشیر، کریم، جنگلهای یاسوج، نشریه دانشکده منابع طبیعی شماره 135، صفحه 51ـ73.

11-                     محمدیان، جمشید، طرح جنگلداری احیاء و قرق یاسوج، سری اول، سروک 1356 ـ صفحه 200.

12-                     مرجانی، عبالحکیم، خالقی، پرویز، فلاح راد، منصور، گزارش وضعیت جنگلهای بلوط کهـگیلویه و بویراحمد و میزان بذردهی آنها، زیتون، شماره 15، 1361، صفحه 10، 11، 23.