- مقدمه

در تدوین استراتژی باید هدفی مطلوب و قابل تحقیق در آینده دور ترسیم نمود و بر اساس آن و شناخت واقعیات موجود، راههای مختلف رسیدن از نقطه موجود به نقطه مطلوب در آینده را شناسایی کرد. هر یک از این راهها را یک استراتژی می‌نامند. قدم بعدی، انتخاب بهترین راه یعنی بهترین استراتژی است. بنابراین برای ترسیم استراتژی مطلوب باید آینده مطلوب ترسیم شود. این مسئله با ترسیم افق چشم‌انداز 1404 اتفاق افتاده است.

چشم‌انداز نوعی انسجام و یکپارچگی در عزم و اراده ملی بوجود می‌آورد و آثار و پیامد‌های مثبتی چون الهام بخشی و پاسخگویی به نیاز‌های اساسی جامعه به دنبال خواهد داشت و همین‌طور از تکرار تجربه جلوگیری نموده و به پیشرفت همه جانبه و رو به جلوی کشور شتاب می‌بخشد، فرصت‌ها را بهینه‌سازی می‌کند و چالش‌های احتمالی را به فرصت تبدیل می‌نماید.

بر اساس سند چشم‌انداز در افق 1404، جمهوری اسلامی ایران می‌بایست الهام بخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحکیم الگوی مردم سالاری دینی، توسعه کارآمد، جامعه اخلاقی، نو‌اندیشی و پویایی فکری و اجتماعی، تاثیر‌گذار بر همگرایی اسلامی و منطقه‌ای باشد.

اگر چه تدوین سند چشم‌انداز 20 ساله کشور، گامی بسیار مهم و ارزنده در شفاف‌سازی مسیر طولانی مدت پیشرفت همه جانبه و جهت‌دار کشور است، اما دغدغه‌های جدی سند چشم‌انداز، تعیین الزامات و مقدمات اجرای آن؛ برنامه‌ریزی صحیح برای تحقق اهداف آن، رفع شکاف موجود میان امکانات اجرایی و اهداف دراز مدت آن؛ یافتن روش‌های مشارکت همه بخش‌های کشور در راستای تحقق اهداف آن، و بالاخره چگونگی استفاده از فرصت‌ها و مواجهه با چالشها، از جمله مواردی است که در برنامه‌ریزی و اجرای آن به وجود می‌آید.

طبق سند چشم‌انداز در افق 1404، دست یافتن جمهوری اسلامی ایران به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه‌ی آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه و قفقاز، خاورمیانه و کشور‌های همسایه[1]) با تاکید بر جنبش نرم‌افزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقای نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل از اهداف این برنامه است.

صنعت بانکداری کشور به عنوان یکی از زیر بخش‌های مهم اقتصادی جهت رسیدن به اهداف سند چشم‌انداز اهمیت بسیار دارد. جهت رسیدن به جایگاه اول اقتصادی منطقه، صنعت بانکداری نیز می‌بایست جایگاه خود را در منطقه ارتقا دهد و برای دستیابی به این مهم لازم است با شناخت نقاط قوت و ضعف خود نسبت به یکی برنامه‌ریزی جامع و دقیق همت گمارد. همه ساله برخی از سازمانها و موسسات رتبه‌بندی بین‌المللی نسبت به بررسی عملکرد و رتبه‌بندی بانکها در سطح جهان اقدام می‌کنند. از جمله مهمترین رتبه‌بندی‌های انجام شده رتبه‌بندی است که توسط موسسه Financial Times در مجله معتبر The Banker انجام می‌شود و بسیاری از کشورها و سازمانها برای برقراری ارتباطات مالی با بانکهای به آن استناد می‌کنند. این موسسه انگلیسی هر سال بانکهای دنیا را رتبه‌بندی کرده و 1000 بانک برتر دنیا را در نشریه The Banker معرفی می‌کند. به منظور شناسایی جایگاه بانکهای ایران در منطقه در این مقاله از این رتبه‌بندی استفاده شده است و جهت رسیدن به اهداف چشم‌انداز 1404 و رسیدن بانکهای ایران به جایگاه اول در منطقه، راهکار‌هایی ارائه شده است.

2- ساختار سیستم بانکی در چند کشور منطقه

در این بخش تصویر کلی از سیستم بانکی کشورهای عمده منطقه نشان داده می‌شود، که کشورهای ترکیه، بحرین، امارات متحده عربی، عربستان، مصر و پاکستان را شامل می‌شود.

1-2- ساختار و نظام بانکی ترکیه:

در ژانویه 2006 در ترکیه 47 بانک فعال وجود داشته است، که از این تعداد 13 بانک سرمایه‌گذاری و توسعه‌ای می‌باشند و بقیه، بانکهای تجاری (3 بانک)، بانکهای سرمایه‌گذاری دولتی (3 بانک)، بانکهای خارجی (13 بانک) و بانکهای مشارکتی (4 بانک) هستند. کل شمار شعب‌ بانک‌ها در سیستم بانکی ترکیه بعد از بحران بزرگ مالی این کشور و اجرای برنامه باز‌سازی نظام بانکی به 6568 شعبه رسید. بانک‌های ترکیه پس از بحران مالی که در سال 2000 آغاز و در سال 2001 به اوج خود رسید به تدریج روند بهبود مؤثری را طی می‌نمایند. مجموع دارایی‌های بانک‌های ترک در سال 2005 نسبت به سال 2000 (سال شروع بحران) تقریباً دو برابر شده است. میزان وام‌دهی توسط بانکها نیز طی این سالها 5/2 برابر افزایش یافته، در حالیکه وامهای باز‌پرداخت نشده در سال 2005 دارای رقمی معادل با سال 2000 می باشد.

مشکل کمبود سرمایه که یکی از مشکلات بزرگ این کشور در دوران بحران مالی به شمار می‌رفت با تقویت بانکهایی که از کمبود سرمایه رنج می‌برند تا اندازه زیادی مرتفع گردید و در دسامبر 2005 سطح کفایت سرمایه قابل قبولی را نشان می‌دهد.

به پشتیبانی بهبود شرایط اقتصادی و تملک سهام برخی بانکهای ترکیه از سوی سرمایه‌گذاران خارجی، بانک‌های ترکیه به سرعت در حال رشد هستند و ارتباطات جهانی خود را بیش از پیش گسترش می‌دهند.

ظرف چند سال اخیر به ویژه پس از بحران مالی ترکیه سرمایه‌گذاری بانکهای خارجی در بخش بانکی این کشور قابل توجه بوده و بانک‌های معتبری همچون HSBC، BNP Paribas و Unicerdite به خریداری سهام بانکها و سرمایه گذاری در بخش بانکی این کشور پرداخته‌اند.

بانکهای ترکیه در سالهای اخیر خدمات ماشین‌های خودپرداز را گسترش داده اند و در پایان سال 2005 میزان 14 هزار و 823 دستگاه خودپرداز فعال داشته‌اند. همچنین پایانه‌های فروش POS از رشد چشمگیری طی سالهای اخیر برخوردار گشته‌اند، به طوری که از 299 هزار و 950 پایانه در سال 2000 به یک میلیون و یکصد هزار پایانه در سال 2005 بالغ گردیده‌اند. نرخ بهره در ترکیه 5/22 درصد و نرخ سود سپرده‌ها 5/17 درصد می‌باشد.

2-2- ساختار و نظام بانکی بحرین:

بحرین به عنوان مرکز مالی پیشرو در منطقه خلیج فارس از اهمیت خاصی برخوردار است. این کشور به سبب داشتن شرکتهای تجاری، بیمه، بانکهای بین‌المللی و همچنین محافل تجاری و پولی، بهشت تجار و بانکداران لقب گرفته و مرکز مناسبی جهت جذب دلارهای نفتی منطقه و هدایت آن به سمت سیستم بانکی و پولی کشورهای اروپایی و آمریکایی می‌باشد.

تا ماه اوت سال 2006، بحرین میزبان 150 نوع موسسه مالی که شامل 50 واحد بانکی برون مرزی، 39 بانک سرمایه‌گذاری، 25 بانک تجاری، 2 بانک تخصصی و 15 شعبه بانکهای خارجی بوده است.

افزایش چشمگیر بهای نفت و روی برگرداندن ثروتمندان عرب از سرمایه‌گذاری در بازارهای غرب باعث شده است جریان نقدینگی بسیار عظیمی به کشورهای حوزه خلیج فارس سرازیر شود، بدین ترتیب موقعیت تازه‌ای برای بانکداران بحرین ایجاد شده و آنان را از بازار بسیار سودآوری برخوردار کرده است.

روند اخیر اقتصاد جهانی، موقعیت آژانس پولی بحرین (BMA) را بعنوان کانون فعالیتهای بانکداران خصوصی در حوزه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و به طور کلی بازارهای خاورمیانه مستحکم کرده است. آژانس پولی بحرین از ابتدای تاسیس، مسئولیت رشد اقتصادی بحرین را بعنوان یک مرکز مالی مهم بر عهده داشته است.

این سازمان  از سال 1980، نرخ برابری دلار در برابر دینار بحرین را ثابت نگه داسته است که این امر به ثبات قیمتها و از آن جهت به رشد اقتصاد کمک کرده است. نرخ برابری ارز ثابت بعنوان استراتژی مدیریت اقتصاد کلان بحرین باقی مانده است. بحرین هم اکنون دارای 14 بانک خصوصی است. آخرین بانک خصوصی تاسیس شده، ”نوریبا بانک“ است که براساس قواعد و تعالیم اسلامی فعالیت می کند، گر چه  مالکیت آن به بانک سوئیسی UBS تعلق دارد. آژانس پولی بحرین در نظر دارد بر تعداد مجوزهای بانکهای خصوصی بیفزاید. در واقع مقامات بحرین در این اندیشه‌اند که به موازات رشد بازارهای خدمات مالی در منطقه، کشورشان به عنوان پیشرو صنعت بانکداری معرفی شود. به طوری که کل دارایی بانکهای بحرین 18 برابر GDP این کشور می‌باشد و این عامل خود باعث شده است که بحرین به مرکز بانکداری منطقه‌ای در زمینه تامین مالی پروژه‌ها، بانکداری سرمایه‌گذاری و مدیریت دارایی تبدیل گردد.

نرخ بهره در بحرین، 5/5 درصد است و نرخ سود سپرده ها 3/4 درصد تعین شده است.

3-2- ساختار و نظام بانکی امارات متحده عربی

بانکها در امارات متحده عربی دو دسته هستند، دسته اول، بانکهای محلی ادغام شده و دسته دوم، شعب بانکهای خارجی که براساس مجوز بانک مرکزی، در این کشور فعالیت می‌کنند. بانکهای ملی و بانکهای خارجی قبل از تاسیس بانک مرکزی در امارات متحده عربی فعال بودند. تعداد بانکها و شعب آنها در داخل و خارج از امارات به سرعت در حال افزایش است. در پایان سال 2005، میزان 21 بانک داخلی با 428 شعبه و 25 بانک خارجی با 90 شعبه و دو بانک سرمایه گذاری در کشور فعالیت می‌نمودند. بخش بانکداری امارات متحده عربی در سال 2005 بیشترین رشد را در میان بانکهای کشورهای عربی به خود اختصاص داد. بانکهای این کشور در بخش سپرده‌گذاری و پرداخت وام رتبه دوم را بعد از عربستان سعودی داشته است.

نرخ بهره در سال 2005 در امارات متحده 5/5  درصد نرخ سود سپردها 77/2 درصد بوده است.

4-2- ساختار و نظام بانکی عربستان سعودی

سیستم بانکی عربستان ترکیبی از 14 بانک تجاری با 1248 شعبه (تا پایان سال 2005) می‌باشد. انقلاب الکترونیکی در سیستم بانکی عربستان، تغییرات بسیاری را در ساختار پرداختهای بانکی ایجاد نموده است، در ضمن بانک توسعه اسلامی نیز در عربستان قرار دارد. استفاده از ماشین‌های خودپرداز و کارتهای اعتباری در عربستان رشد بسیاری داشته است. پایانه فروش (POS) در این کشور به 44 هزار در پایان سال 2005 رسیده است. تعداد دستگاه خودپرداز نیز در این کشور 4594 عدد می‌باشد. نرخ سود در عربستان 39/5 درصد است.

5-2- ساختار و نظام بانکی مصر

در مصر سه نوع بانک به فعالیت مشغولند؛ بانکهای تجاری، بانکهای سرمایه‌گذاری و بانکهای تخصصی.

بانکهای تجاری مصر شامل چهار بانک عمومی (با 943 شعبه) و 23 بانک خصوصی (با 430 شعبه)، بانکهای سرمایه‌گذاری شامل 11 بانک خصوصی (با 177 شعبه) و 18 بانک برون مرزی (با 55 شعبه) می‌باشند. در مصر سه بانک تخصصی با 1243 شعبه نیز فعالیت می‌کنند. به طور کلی 59 بانک با 2847 شعبه در مصر مشغول فعالیت هستند.

بانکهای مصر در سال 2005، فعالیتهای خود را گسترش دادند به طوری که دارایی بانکهای مصر از 623 هزار میلیون لیر مصر در سال 2004، به 705 هزار میلیون لیر رسیده است. نرخ بهره در مصر 75/10 درصد و نرخ سود سپرده‌ها 54/8 درصد می‌باشد.

6-2- ساختار و نظام بانکی پاکستان

سیستم بانکداری پاکستان تا اوایل دهه 1990 دارای مدیریت ضعیف، خدمات محدود، هزینه‌های مبادله بالا، تعداد کارکنان و تعداد شعب بیش از اندازه و مطالبات معوق بسیار زیاد بود به همین دلیل دولت این کشور در راستای برنامه اصلاح اقتصادی، خصوصی‌سازی بانکها را نیز به اجرا گذاشت، که هدف از آن کاهش کسر مالی، افزایش سطح کارآیی، تشویق رقابت و گسترش بازار سهام بود. برنامه خصوصی‌سازی چهار روش را بدین منظور در نظر گرفت:

در این راستا و به منظور آماده‌سازی بانک‌های دولتی برای خصوصی‌سازی دولت اقداماتی را در بخش بانکداری اعمال نمود که از جمله مهمترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

·        اصلاح قانون ملی کردن بانکها (مصوبه سال 1974) در سال 1990

·        انحلال شورای بانکداری پاکستان در سال 1997

·        کوچک کردن بانکهای تجاری دولتی به منظور کاهش تعداد کارکنان، که در نتیجه آن بیش از 11 هزار نفر از تعداد کارکنان کاسته شد

·         تعطیلی شعب زیان‌ده که در نتیجه آن 1646 شعبه بانکهای دولتی تعطیل شد

·        افزایش سرمایه بانکهای دولتی

·        حل مشکلات مربوط به وامها و شفاف‌سازی ترازنامه بانکی

·        ایجاد مدیریت حرفه‌ای در بانکهای تجاری دولتی

·        با انجام مراحل خصوصی‌سازی، سهم داراییهای بانکهای دولتی از سیستم بانکی این کشور تا سال 2004 به 6/18 درصد کاهش یافت.

·        شاخص‌های کارایی در سیستم بانکی پاکستان پس از خصوصی‌سازی بهبود قابل توجهی را نشان می‌دهد به طوری که کارایی هزینه‌ها از 82% به 51% بهبود یافته و علاوه بر این بازده داراییها از زیان 2/1 درصد به سود 2/1 درصدی افزایش می‌یابد.

در پاکستان در سال 2004، چهار بانک دولتی، 20 بانک خصوصی، 13 بانک خارجی و 3 بانک تخصصی فعالیت می‌کنند. نرخ بهره در پاکستان 04/10 درصد و نرخ سود سپرده‌ 65/4 درصد می‌باشد.

3- جایگاه بانکهای منطقه در رتبه‌بندی 1000 بانک برتر دنیا

جهت مقایسه و درک بیشتر وضعیت بانکهای کشور در میان بانکهای منطقه،  جایگاه این بانکها را براساس رتبه‌بندی 1000 بانک برتر دنیا در نشریه The Banker بررسی شده است، بانکهای منطقه‌ طبق جدول زیر در این رتبه قرار گرفته‌اند. شایان ذکر است که از بین کشورهای منطقه بانکهای کشورهای ترکیه، اسرائیل، امارات متحده عربی، ایران، بحرین، پاکستان، عربستان سعودی، عمان، قطر، کویت و مصر در این رتبه‌بندی قرار گرفته‌اند.

همانطور که در جدول شماره (1) نشان داده شده است، برترین بانک منطقه بانک  Turkiyeis Bankasi ترکیه است که رتبه 101 جهانی را در سال 2005 را به خود اختصاص داده است. پس از آن National Commercial Bank عربستان سعودی، Akbank ترکیه و Bank Hopoaling اسرائیل در رده دوم تا چهارم منطقه قرار دارند.

اولین بانک ایرانی در میان 83 بانک منطقه، بانک صنعت و معدن است که رتبه 34 منطقه‌ای و رتبه 468 جهانی را داراست.

20 بانک برتر منطقه از کشورهای ترکیه، عربستان، اسرائیل و امارات متحده عربی هستند، ضمن اینکه برخی از بانکهای بحرین، کویت و مصر نیز بالاتر از اولین بانک ایران در رتبه‌بندی قرار دارند. رتبه بانکهای ایران در منطقه بین 34 تا 71 و در جهان بین 468 تا 825 می‌باشد. در میان بانکهای خصوصی ایران تنها بانک پارسیان در این رتبه‌بندی قرار گرفته  که در مرتبه 71 منطقه‌ای و 825 جهانی قرار دارد.