hc8meifmdc|2010A6132836|Articlebsfe|tblEssay|text_Essay|0xfbffd5ba02000000e302000001000300

ارزیابی چالشها، فرصت ها وتهدیدات برای تحقق اهداف سند چشم انداز

تاملات اجرایی سند چشم انداز

قزلباش

اعتقاد به  توانمندی و شایستگی های ملی برنامه ریزان کلان کشور را  بر آن داشت با تدوین و اجرای برنامه ای بلند مدت ایران را به جایگاهی که شایسته آن هستیم، ارتقاء دهد. برای تحقق این اندیشه، تهیه راهنما و دستورالعمل لازم می نمود تا با توجه به امکانات و فرصت ها و چالشها وتهدیدات محیطی به ساحتی مطلوب رهنمون ساخته و پس از 20 سال ایران کشوری باشد به لحاظ سیاسی ، فرهنگی، اقتصادی و علمی دارای ویژگیهای زیر باشد:

 1-  تبدیل به قدرت اول منطقه به لحاظ اقتصادی، فنی و علمی

  2-  دارای میزان تورم و نرخ بیکاری یک رقمی

  3-  برخوردار از زیربناها و ساختارهای لازم برای تداوم رشد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی

چشم انداز بلحاظ گنجاندن هدف های چند وجهی واژه ای «مبهم» و «چندمعنایی» در ادبیات توسعه است. ضرورت حیاتی در پیشی گرفتن از رقبا، ارتقای جایگاه کشور در منطقه و جهان امری اجتناب ناپذیر است. تجارب دیگران هم نشان میدهد که نیل به این هدف با تدبیر، استمرار قابل حصول است. آن کشورها با رشد مستمر و همه جانبه، رقابت پذیری اقتصاد ملی با اقتصاد جهانی، مهندسی مجدد فرهنگ (بدون اینکه ملیت و کلیت خود را از دست بدهند)، موفق به توسعه شدند. استفاده از این تجارب و یافته های علمی شروط موفقیت برنامه است.

در رشته های علوم تجربی برای بررسی و کنترل یک فرآیند سعی میشود، عوامل مورد نظر تا حد امکان کمی و به شکل اعداد و ارقام بیان شده تا از امکانات محاسباتی وسیع علوم ریاضی و آمار استفاده نمود. برای تحلیل سند چشم انداز هم نیازمند تکنیک و ابزارهای  کارآمدی هستیم تا بتوانیم به کمک آنها برنامه را کنترل کنیم. با توجه به اینکه چشم انداز 20 ساله از نظر محتوی، زمان و بطورکلی ماهیتا سازگاری زیادی با برنامه ریزی استراتژیک دارد، یافته های مدیریت استراتژیک در نحوه تدوین، اجرا و ارزیابی برنامه استراتژیک میتواند به مدیریت و کنترل بهتر بیانجامد. فلذا ذیلا  به شمای کلی ازبرنامه ریزی و مدیریت استراتژیک پرداخته و در انطباق با این بحث عواملی که  شکست و موفقیت سند را رقم میزنند مورد شناسایی وبررسی قرار خواهیم داد.

 _  برنامه ریزی استراتژیک

برنامه های بلندمدت امروز در محیطی با ویژگیهایی همچون تغییرات پیچیده و غیرخطی، تغییرات پی درپی اولویت ها روبرو ست. محیط پیچیده امروز نمی تواند توسط الگوهای ساده خطی به درستی مدل سازی شود. فهم صحیح و کامل از محیط با مدل و تجارب گذشته کاری دشوار و در بسیاری موارد ناممکن است. پیش بینی سخت تغییرات محیطی اطمینان از تحت کنترل بودن شرایط را بشدت کاهش میدهد. در یک نظرسنجی که در سال 1984 توسط نشریه اکونومیست از 16 نفر شامل وزرای اقتصاد، دانشجویان دانشگاه هاروارد و رؤسای شرکتهای چندملیتی درمورد پیش بینی ده سال آینده صورت گرفت، بیش از 60 درصد پیش بینی ها با خطای زیادی همراه بود.(1) لذا دولتها و سازمانها به سراغ تکنیک های برنامه ریزی استراتژیک رفته تا بتوانند با مدلسازی محیط های پیچیده برنامه های بلند مدت خود را با موفقیت اجرا کنند.

 برنامه ریزی استراتژیک با تمرکز بر تغییرات شرایط محیطی برای مواجه با شرایط متلاطم، استراتژی‌های مناسب را پیشنهاد میکند. مبنا شناسایی محیط از بعد فرصتها و تهدیدات و دریافت صحیح از نقاط ضعف و قوت داخلی است. اگر بین پیش بینی و واقعیت در زمان اجرا شکاف معنی داری ایجاد گردد، به معنی عدم شناسایی عوامل مثبت و منفی و شکست برنامه است. پس از شناسایی محیط امکان خلق الگو و مدل سازی فراهم شده و استراتژی مناسب تدوین میگردد. بلافاصله قدم بعدی توسعه تفکر استراتژیک جهت سنتز عوامل موثر محیطی و درونی که بتواند تصویر یکپارچه ای ازفضای فعالیت در ذهن مدیران و مجریان ایجاد نماید. این امر باعث روانسازی بسترهای اجرایی برنامه میشود. لینک ها و ارتباطات بخشهای فرعی با یکدیگر فعال شده، اهداف چشم انداز و پیاده سازی آن مفهوم پیدا کند. فلذا تدوین برنامه استراتژیک بتنهایی کافی نیست، باید تفکر استراتژیک در لایه های مدیریتی و مجریان توسعه تا اجرای یکپارچه برنامه ممکن شود. 

این سبک از تدوین برنامه ریزی استراتژیک مدیران را به سازمان علاقمند و درک تاثیر تغییر محیطی بر نتایج را تسهیل میکند. دیدی هدفمند از مسائل کشور به مدیریت کلان و جزء ارائه می‌دهد. هماهنگی و تفاهم در سازمان افزایش و آینده‌نگری در مدیران تقویت می‌کند. فرصت‌های پیش روی سازمان را مشخص و قالبی برای اجرا و ارزیابی  ایجاد می‌کند.

در مرحله اجرای اهداف سند به برنامه بلند مدت 5 ساله و کوتاه مدت تنزیل،سیاستها تعیین، و تخصیص منابع، و ایجاد انگیزه در تمام سطوح انجام میشود. مردم، کارکنان و مدیران بسیج شده، با ازخود گذشتگی و خود کنترلی به اجرای استراتژی کمک می نمایند.ارتباطات و جریان همه جانبه اطلاعات ایجاد تا همه در وضعیت های مختلف نقشهای خود را اجرا نمایند.

تغییر عوامل در حین اجرا، برنامه ها را دستخوش تغییرات قرارمیدهند. این عوامل شامل سیاست‌ها، نگرش‌ها، دیدگاه‌ها، ساختارها، رویدادها و روندها هستند که آرمان‌ها و اهداف برنامه‌ریزی متاثر می  شوند. جهت حرکت سازمان را به مسیرهای نامطلوب هدایت و الگوی رفتاری جدیدی را تحمیل مینمایند. در ادامه سعی خواهد شد عوامل تهدید کننده ، چالشها و فرصت های پیش روی سند شناسایی و چند پیشنهاد هم در پایان ارایه گردد.

الف) تهدیدات 

محیط برای اجرای سیاستهای بلند مدت کشورها هر روز نامطمئن تر و ناشناخته تر میشود. رقابت های بدون قالب و تغییرات جهشی یک تهدیداتی است، توانایی آنها را برای حفظ توازن در تعامل با عوامل بیرونی تحلیل مبرد. تاثیر تغییرات بر هر کشورمتفاوت از دیگری است. یعنی یک وضعیت تهدید آمیز میتواند برای دیگران یک فرصت طلایی باشد، کشورهایی که تغییرات را بدرستی شناسایی و استراتژی مناسب اتخاذ میکنند. آنان با تمام مولفه های تهدیدات آشنا و به طور کامل و موفقیت آمیز تسلط دارند. البته خیلی ها هم عمدا یا سهوا در برابر تحولات جدید بی تفاوت هستند و سعی میکنند نادیده بگیرند. تحقیقات نشان داده است که بین بررسی محیطی و موفقیت استرتژی رابطه مستقیمی وجود دارد‌‌‌‌(2) در ادامه به سه مولفه تهدید کننده موفقیت چشم انداز مورد بحث قرارمیگردد.

1-  عدم پویایی

پویایی سند چشم انداز یعنی با یادگیری و درک تغییر شرایط محیطی بتواند خود را منقبض و منبسط نماید. اخیرا تغییرات دور از انتظاری در توانمندی برخی همسایه ها ایجاد شده و امکان افزایش تعداد آنان چندان دور از ذهن نیست. آیا این تغییرات توسط سند پیگیری و نشان داده میشود؟ انتخاب هدف « قدرت اول منطقه »  فقط به رشد و عوامل مثبت داخلی بستگی نداشته، بلکه با رشد سایر کشورهای منطقه که بعضاً رشدی حیرت آوری را تجربه می کنند هم وابسته است. " اقتصاد ترکیه تقریبا 5 سال است بعد از بحران اقتصادی سال 2000 الی 2001 کاملا متحول شده است.4 سال رشد سریع 8%، تورم تک رقمی، نرخ بهره شدیداً کاهش یافته و نسبت بدهی دولت هم بطور چشمگیری کاهش یافته است. "(3) افزایش سهم صادرات غیرنفتی از 30% در سال 1970 به 52% در سال 2004 و تاسیس چندین منطقه آزاد تجاری که در آنها شرکت های خارجی با مالکیت 100 درصدی گوشه ای از تحولات پیدای امارات متهده عربی است "( 4).

چطور این فاصله ها را پر و برتری رشد خود را حفظ خواهیم کرد؟ تحقق سند چشم انداز موکول به رشد اقتصادی کشور در طول سال های برنامه چهارم به طور متوسط سالانه 5/8 در صد است در حالی که رشد اقتصادی متوسط کشور در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی 2% و متوسط نرخ رشد اقتصادی سالانه برنامه سوم 5%  در برنامه چهارم هم به زحمت 6% میرسد. گزارش اداره حسابهای بانک مرکزی نشان میدهد رشد سه ماهه نخست سالجاری 7/4% بوده پیش بینی های سایر منابع این رشد را برای 2 سال آینده 5 و 7/4 درصد برآورد نموده اند.با این وضعیت چطور می‌توانیم به جایگاه اول برسیم؟ عقب ماندگی های درسالهای آینده چگونه جبران خواهد شد؟ این در حالی است که بر اساس گزارش سازمان ملل ایران در سال 2005 تنها با جذب 30 میلیون دلار از 916 میلیارد دلار سرمایه گذاری مستقیم خارجی در جهان رتبه ای بهتر از 133 پیدا نکرد.

برای کسب رتبه اول قدرت اقتصادی منطقه علاوه بر برتری رشد، به رشد برتر نیاز داریم. یعنی توان برنامه در پیشرو بودن و ظرفیت لازم برای رشد متغیر داشته باشد. برای تحقق این امر بدوا باید سند در متن سیاست راهبردی کشور قرار گیرد. در غیر اینصورت نمی توان به تحقق اهداف چشم انداز امیدی بست. تاکنون سیاست راهبردی متضاد  در دستور بوده است. اگر فرض بر این است که هنوز انقلاب پایان نیافته و هنوز باید اهداف و ارزشهای جدیدی به متن جامعه و قوانین تزریق شود، باید همه سیاست های کشور تابع این سیاست راهبردی باشد و در چنین شرایطی نیاز به برنامه ریزی بلند مدت نداریم. اما اگر نظام جمهوری اسلامی بر کشور حاکم شده و ساختارها و ارزشها کاملا نهادینه شده اند، بایدهدف های توسعه را در قالب سند اجرایی دنبال کرد. توسعه به عنوان سیاست راهبردی انتخاب و سایر برنامه ها با این سیاست هماهنگ باشند. بلاتکلیفی در سیاست های راهبردی، منابع انسانی و سرمایه های کشور را هدر و نیروهای کشور را تجزیه می کند. این حجم از اختلاف نظر بین مدیران عالی نظام ریشه در این امر دارد که در هیچ مرجعی اعم از کارشناسی یا تصمیم گیری، سیاستهای راهبردی واحد و مورد قبول وجود ندارد. به هر حال کشور نمی تواند در چنین شرایطی به رشد برتر دسترسی داشته باشد. برنامه پویا باید بتواند تاثیر این نقایص را نشان دهد.

2 -  فن آوری 

تحولات تکنولوژیک متغیر ترین عامل محیطی و مشکلترین از حیث پیش بینی است. بسیاری از برنامه ریزیهای هر لحظه ممکن است با ظهور تکنولوژی های جدید در جهان فلسفه وجودی خود را از دست داده یا برعکس سبب موفقیت بیشتر شود. تغییرات تکنولوژیک میتواند مزیت رقابتی برای رقبای ایجاد نماید تا برنامه ها و سرمایه گذاریها را بی اثر سازد. کشورهای منطقه امروز بدنبال کدام تکنولوژی وبازار هستند، باید مشخص و واکنش مناسب نشان داده شود. تغییرات خزنده  ناشی از تحولات تکنولوژیک کشورهای زیادی را در وضعیت بی دفاع قرار داده و بازارهای داخلی و خارجی خود را تقدیم رقبا کرده اند. نگاه ترکیه به شرق با هدف تصاحب بازارهای منطقه، توسعه صنعت توریسم و کمکهای توسعه ای کشورهای فرامنطقه به بعضی از کشورهای منطقه  به مزیت اقتصادی بیشتر در تجارت، حمل و نقل ،گمرک و بخصوص انرژی منجر میشود. هزینه دستیابی به اهداف چشم انداز را بالا میبرد. برای مثال تجارب گذشته نشان داده بود بروز بحران در منطقه خاورمیانه حتی با جنگ لفظی  سبب افزایش بهای نفت می شود. اما در دوران حمله آمریکا به کشور عراق بهای نفت نه تنها افزایش نیافت بلکه سقوط هم کرد. 

3-  تغییر در آرایش قدرتهای منطقه و جهان

قابلیتها در پیش بینی آینده محدود میشود، یک تغییر بی اهمیت می تواند به تغییرات عمده ای در کل برنامه چشم انداز منجر شود. دشمن چندین ساله مثل عراق یک شبه به یک دوست تبدیل میشود. کشوری گمنام در آنسوی اقیانوس ها و درحیات خلوت آمریکا با یک انتخابات منافع حیاتی برای ما ایجاد میکند، و عکس آن در همسایگی ما اتفاق می افتد، بطوریکه صحت پیش فرضها را برای تحقق اهداف بشدت زیر سئوال میبرد. همگرایی در منطقه و جهان اسلام را به دشمنی تبدیل میکند. تغییرات از این جنس در جهان سیاست زیاد و بسیارسریع اتفاق میافتد. اگر نمی توانیم پیش بینی کنیم حداقل واکنشگر خوب و سریعی باشیم. چالش با آمریکا در مسئله هسته ای باعث غفلت از سایر عومل تهدید نشود. ایجاد رژیمهایی با منافع مشترک با آمریکا تهدید بلند مدت در پی خواهد داشت. افزایش قیمت جهانی نفت به مدت طولانی و وابسته تر شدن اقتصاد کشور به آن و کاهش تدریجی قیمت آن در آینده احتمالا به زیر 15 دلار تمام برنامه ها بخصوص سند چشم انداز را به شکست میکشاند. باید از سلایق شخصی دست برداشته و قدمهای واقعی برای دور شدن از اقتصاد نفتی حتی به قیمت رنجوری عده ای و کاهش محبوبیت تمام شود. طبق برنامه سالانه %10 کاهش وابستگی به نفت پیش‌بینی شده بود ولی نه‌تنها این کاهش اتفاق نیافتاده، بلکه افزایش چشم‌گیر و وابستگی بودجه جاری به نفت را شاهد بودیم. زمانی که قیمت ها کاهش یابد مغایریت و انحراف جدی در اهداف چشم انداز پیش خواهد آمد.

بعد دیگر تغییرات، نقل وانتقال قدرت در سطح جهانی است. قدرتهای نوظهوری چون سازمانهای بین المللی  در حال تحویل قدرت از کشورهای قدرتمند سنتی هسنتد. سیطره سازمانها بین المللی بر کشورهای جهان ازجمله آژانس انرژی اتمی ،صندوق بین المللی پول و سازمان تجارت جهانی و فدارسیونهای ورزشی، شرکت های چند ملیتی و... و دخالت و اجرای دستورات و قوانین آنها حتی دقیقتر از قوانین داخلی کشورها موید ظهور کشورهای جدیدی هستند که در اینجا ازآنها کشورهای نرم نام برده شده است.

پیتر دراکر در کتاب مدیریت آینده مینویسد:" دوره زمانی 1973_1968 ازنقطه نظر تفکیک وضع گذشته و آینده کاملا قابل مقایسه با سال 1873 می باشد.همچنانکه 1873 مشخص کننده پایان سیاست اقتصاد آزاد است؛ 1973 نیز نقطه پایان دوره ایست که در آن دولت ها عامل پیشبرد و وسیله ایجاد اصول رستگاری جوامع بوده اند."(5)

پایان دوره دیگری نزدیک میشویم. نقطه ای که مفهوم دولتها دوباره دگرگون شده و سازمانها نقش جهانی و ملی آنها را بازی کنند. درعین شباهت زیاد به دولتهای سنتی؛ تفاوتهای اساسی نیز در اهداف؛ ساختار؛ مدیریت و... دارند. آنها دولتهای مجازی آینده، کشورهای فردا و بازیگران اصلی صحنه های بین المللی و ملی خواهند بود. دنیا در حال ایجاد تمدنی است که تاکنون مانند آن را تجربه نکرده است(6).

دولت ها و ملتهای مجازی بر پایه امکانات و منابع انسانی کشورهای سنتی در حال تکوین هستند. کشورهای فعلی بستر فیزیکی و منبع تامین انرژی کشورهای نرم خواهند بود.کشورهای نرم به افرادی با تخصص ؛ مهارت و توانمندی خاص از سراسر جهان نیاز مند بوده و کشورهای نرم چند ملیتی را شکل میدهند.اساس تولید جهانی؛ تولید محصول ویژه برای اهداف ویژه خواهد بود. بجای تبادل مواد اولیه؛ بیشتر محصول نهایی بین کشورها مبادله میشود.ارتباط اقتصاد جهانی با موادخام و اولیه منسوخ و بیش از 80% قدرت اقتصاد را در چنگ خود خواهند داشت. اعتبار و قدرت سیاسی کشورهای نرم را ترکیب افراد فریخته وکیفیت محصول آنها تعیین خواهدکرد. زمین و نیروی کار و حتی سرمایه بتنهایی مزیتی برای کشورهای سخت نبوده و لازمه رشد اقتصادی کشورهای سخت توانمندی در ایجاد ؛ تربیت مدیران و متخصصین متناسب با نیازکشورهای نرم است.

رهبری فردای جهان از آن ملت هایی است که در تشکیل و تامین سرمایه های انسانی و مادی کشورهای نرم بیش از دیگران سهیم و تا آنجا که ممکن است ویژگیهای سیتسی و فرهنگی خودرا به ساختارهای آنها تحمیل و مرکز ثقل فرهنگی آنها را به خود نزدیک سازد. به نظر میرسد در کشورهای جنوب شرقی آسیا نظریه سازگار شوید یا بمیرید جدیتر گرفته شده است.

ب) نقاط ضعف

1- مشکلات ساختاری  و فرهنگی  

کشور با مشکلات و تنگناهایی داخلی اساسی نیز رو به رو است که اهم آنها به شرح زیر است:

- مهاجرت متداوم بخشی از نیروهای متخصص و کاسته شدن از تواناییهای علمی کشور . حدود دومیلیون نفر طی سالهای 60 تا 75 به ارزش اسمی 400 میلیارد دلار نیروی تحصیلکرده از کشور خارج شدند. سالانه 150 تا 180 هزار نفر اقدام به خروج از کشور میکنند و طبق آمار صندوق بین المللی پول ایران از نظر فرار مغزها در بین 91 کشور در حال توسعه مقام اول را بخود اختصاص داده است.(7) در سازمانهای دولتی به لحاظ اینکه جذب نخبگان میتواند منافع مدیریت و تصمیم گیرندگان اصلی سازمان را به کانالهای خارج از کنترل هدایت کند، هیچ زمانی به آنان میدان داده نخواهد شد. جذب و نگهداری آنها در بخش خصوصی توسعه یافته امکان پذیر است.

-  نزدیک به 5/2 میلیون نفر بیکار معضل دیگری است که سند باید با آن دست و پنجه نرم کند. قوانین کار در ایران فقط از شاغلین حمایت میکند و دردی از بیکاران را دوا نمیکند. بدتر اینکه بیشترین بهره نصیب نیروهای  ناکار آمد میشود. کشور با ایجاد این قوانین خود را از این همه نیروی کارآمد و ارزان محروم ساخته است.  بناست نیروی شاغل با کار و تلاش علاوه بر توسعه کشور موجبات اشتغال 2.5 میلیون نفر بیکار را هم فراهم کنند. ظاهرا برخلاف انتظار برای حفظ خود نشان هم دچار مشکل شده اند. از علایم آن میتوان در واکنش مدیران به پیوستن ایران به تجارت جهانی مشاهده نمود. باید هرسازمان را مشتریانشان حمایت کنند، نه با یارانه و پول نفت.

-  در خصوص سرمایه و سرمایه گذاری و تولید ثروت و خصوصی سازی به جمع بندی مشترک نرسیده ایم.  اگر داشتن سرمایه و سرمایه گذاری را ارزش بدانیم، هدف چشم انداز در توسعه خصوصی سازی محقق خواهد شد.امروزه در کشورهای مختلف جهان بحث خصوصی سازی شدیدا مورد توجه قرار گرفته است. تاکنون نتایج قطعی از موفقیت طرح های خصوصی سازی در کشورهای در حال توسعه وجود ندارد. مقررات دست و پا گیر و مقاومت های سیاسی و امتیازها و انحصارات ویژه خصوصی سازسی را با مشکل مواجه ساخته است. اگر در این مسیر موفقیت کامل بدست نیاوریم، قسمت عمده ای از چشم انداز محقق نخواهد شد.

_ ناهنجاری در مناسبات فرهنگی، وابستگی شدید مردم به دولت و عدم استقلال فکری و رقابت پذیری باعث پرداخت یارانه 58 هزار میلیارد ریالی بجز یارانه های پنهان دیگر شده است. نبود تفکر استراتژیک باعث اختلاف نظر فراوان شده و نتوانسته پرداخت یارانه ها را هدفمند سازد بطوریکه ثروتمندان 40% بیشتر از فقراء از یارانه های تخصصی استفاده کرده و 45 میلیارد دلار یارانه انرژی هرگز به رشد اقتصادی منجر نشده و سبب ناهمگونی واختلاف طبقاتی مناطق شهری وروستایی شده بحدی که 12% جمعیت زیر خط فقر یا باکمبود امکانات اولیه زندگی روبرو شوند. جامعیت نظام تأمین اجتماعی از دیگر مشکلات ساختاری کشور است که ایجاد میتوانست بخشی از معضل اختلاف طبقاتی را رفع کند.

_ باتوجه به تعدد و تنوع اهداف سند نحوه امکان انتخاب و اولویت بندی منطقی وجود ندارد. بخصوص بعضی ازاین اهداف با تقدم و تاخر امکان تحقق داشته یا در یک مقطع زمانی خاص بعلت تضاد ذاتی بعضی از اهداف امکان پیگیری همزمان آنها وجود ندارد. 

2- عدم اعتقاد مجریان به اندازه بانیان

همنگونه که اشاره شد یکی از آثار مهم یک برنامه استراتژیک ارائه دیدی هدفمند از مسائل، هماهنگی ‌و فرصت‌های پیش روی سازمان را در قالبی مشخص به مدیریت نشان میدهد. متاسفانه عملا چنین چیزی در مدیریت کلان کشوردیده نمی شود. متاسفانه عملا اعتقاد جندانی بر اجرای کامل و تعهد به موفقیت صدر در صد سند وجود ندارند. این ضعف بزرگ به سیستم انتخاب و انتصاب مدیریت کلان کشور مربوط میشود. اولین و مهمترین معیار در انتصاب یا ورود به عرصه انتخابات باید توانایی وتمایل به اجرای سند چشم انداز باشد. برنامه های کاندیداها با سند تطبیق داده نمیشود. مدیران از حیث میزان کسب اهداف  سند سنجیده نمی شوند. برنامه ها بر اساس سلایق و علایق شخصی و حزبی بدون انطباق با چشم انداز تهیه شده و تنها به اجرای برنامه  مورد نظر خود متعهد میدانند. بدیهی است پس انتخاب آنان به برنامه و تعهدات خود در برابر مردم بیشتر پایبند خواهد بود. با توجه به فلسفه و جامعیت سند، برنامه های جزیره ای تنها باعث اتلاف منابع شده و کشور را از اهداف خودبیشتر دورخواهد کرد. . گاها حتی برنامه های مورد نظر رئیس جمهوریا نمایندگان مجلس عملا  خلاف اهداف سند است. لازم است برنامه کاندیداهای مجلس و ریاست جمهوری واحزاب قبل از تایید صلاحیت  با سند تطبیق داده شده یا اصلا برنامه مورد قبول نحوه اجرای سند باشد تا التزام به برنامه خود التزام سند چشم انداز بوده و عمر سیاسی آنان بستگی به میزان تحقق سند خواهد داشت باید همه چیز در راستای چشم انداز باشد. درک این نکته بسیار حیاتی است، پیروز میدان لزوما نه بهترین ها ، بلکه هماهنگ ترینها هستند. چندین هدف مهم سند با اجرای موفق اصل 44 قانون اساسی بدست میاید. این امر علاوه بر موانعی که قبلا اشاره گردید، عدم تناسب نقدینگی موجود در جامعه حدود 100 هزار میلیارد تومان و 120 هزار میلیاردی ارزش ریالی واگذاریهااست. برای گریز از این مانع پیشنهاد میگردد، این بنگاهها مشروط به بخش خصوصی واگذار شود. انتقال مشروط به این معنی است که بنگاهها واگذار شده مشروط بر اینکه طی و برای مدت معین سودآور و طی مدت معین موفق به صدور درصد مشخصی از محصولات شوند واین وضعیت برای مدت مشخص ادامه پیدا کند، مالکیت بنگاه بدون یا حداقل مبلغ انتقال یابد. عدم موفقیت در هریک از مراحل سودآوری و صادرات موضوع واگذاری کن لم یکن گردد.

یک مثال از اعتقاد و پایبندی به یک برنامه استراتژیک تلاش 50 ساله ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپاست. همه دولتها با گرایشهای مختلف چه لائیک و چه مذهبی فقط به این اهدف پیش بینی شده میاندیشند. نمونه دیگر برخورد دموکراتها پس از انتخابات اخیر در قضیه اشغال عراق بود. دنباله روی آنها از استراتژی جمهوری خواهان رای دهندگان به آنها را هم عصبانی کرد.

3-  فقدان الگوی فرهنگی

اگر استراتژی با فرهنگ سازمانی همخوانی نداشته باشد،احتمال شکست آن زیاد است. نادیده گرفتن فرهنگ ملی کاری خطرناک است. باید بین سازگاری سند با فرهنگ یا فرهنگ با سند تصمیم گیری شود. البته سازگار کردن سند با فرهنگ، موجب چشم پوشی از یکسری هدف های مهمتر میشود. ناچار سعی شود فرهنگ طوری تغییر پیدا کند که با سند چشم انداز همخوانی داشته باشد. فرهنگ در سطح ملی روابط بین واحدهای مختلف کشور را نسبت به یکدیگراز نظر ذهنی تعریف کرده و به تدریج همگان می آموزند برای حل مسائل و سازش بامحیط چگونه عمل کنند. برنـــــامه های استراتژیک نوعی مدل سازی از دنیای واقعی است توسط طراحان ایجاد شده است. موفقیت برنامه منوط به قبول مدل مذکور توسط همگان است. اصرار بر اجرای صحیح سند انسجام دیدگاهها و همگونی ملی را افزایش داده و تفاوتها را قابل درک خواهد کرد. تاثیرگرایشات شخصی در تغییر جهت برنامه ها حداقل و اهمیت نظرات کارشناسی بیشتر خواهد شد. بطور کلی ارایه دهنده الگویی است که افراد مختلف از یک زاویه ویک قالب بیندیشند در وضعیت های مشابه تصمیمات مشابه بیگیرند. 

درک این نکته بسیار حیاتی است که همه ما محصول یک فرهنگ هستیم. اگر تمام اجزاء در قالب برنامه مناسب حرکت کنیم به نتیجه بهتری میرسیم. جدا کردن خود، ویژه کردن حوزه کاری با برنامه خاص به نتیجه بهتری نمی رساند. عدم امکان اجرای سند یا  مشکلا ت ارث دولت قبلی و یا عملکرد من و عملکرد او نخواهیم بود.  ارزیابی عملکرد شکل منطقی داشته و دولت و مجلس در مسیر سند حرکت خواهند کرد. در یک کشور با برنامه استراتژیک دیدگاهها مشترک و عملکرد گذشتگان قابل درک و همه خود را در خوب و بد عملکرد نظام  سهیم میدانند. برعکس در کشوری که فرهنگ مناسب استرتژی ایجاد نشده، برنامه ها شخصی و دولتها و نهادهای جایگزین متضاد هم عمل میکنند. سعی میشود با جایگزین برنامه های سلیقه ای خود را از گذشتگان متمایز سازند. تغییر جدید،حرکت از نو. مثل خودرویی که راننده کنترلی بر سرعت و جهت حرکت آن ندارد.

 توسعه الگوی صحیح و منبطق با واقعیت ها، تشخیص مسائل را ساده و چرایی یک فعل یا ترک فعل از طرف شخصی یا سازمانی برای دیگران قابل درک میشود. مشترکات و اعتماد عمومی را افزایش و قدرت تشخیص را افزایش میدهد. بدون تشخیص قواعد و واقعیت ها، صرف داشتن چشم انداز و صرف منابع برای دستیابی به موفقیت بی حاصل خواهدبود. به قول کن ایچی اومی (K.OHMAE) «اگر موضوعات اساسی را تشخیص ندهید، هرقدر به خود و کارمندانتان فشار روحی و فیزیکی وارد کنید، سرانجام نتیجه ای جز سردرگمی و شکست حاصل نخواهدشد».(8)

ب) فرصت ها

پذیرش چشم انداز نخستین گام در توفیق برنامه ریزی است. این چشم انداز تصویری از آینده مطلوب را ترسیم میکند که هرگاه در ذهن آحاد جامعه جای بگیرد، مسیر تحولات و دگرگونی های جامعه را هموارتر میکند. آنچه که برای اجرای موفق یک برنامه بلند مدت لازم است، توان شناخت عوامل محیطی، تدوین و اجرا ست . حال که به همت اساتید و کارشناسان فن این مهم تا مرحله اجرا رسیده دلیلی برای تعلل وجود ندارد. آنچه برای مراحل بعد لازم است شناخت بیرون و امکانات داخل است. اما در هر حال، ناگزیر باید از وضع موجود آغاز کرد و با اتکای بر نقاط قوت، استفاده از فرصت ها، با اتخاذ سیاست های مناسب، بر نقاط ضعف و تهدیدها غلبه نمود.

برخورداری از تمدن و فرهنگی غنی میتواند چشم انداز به خواست همگانی تبدیل شود.داشتن موقعیت استثنایی و برتر جغرافیایی و ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک  برای تبدیل کشور به تمام شاهراههای اطلاعاتی، مواصلاتی زمینی ، هوایی و انرژی استفاده کرد. برخورداری از سرمایه های انسانی، پژوهشی و فناوری گسترده ، برخورداری از خلاقیت و استعداد ویژه انسانی از جمله جمعیت جوان، دانش آموخته و هوشمند و نیروی ممتاز متخصص در داخل و خارج کشور برای توسعه بخش خصوصی فرصت مغتمی است. بهره مندی از تنوع اقلیمی، وسعت سرزمین و گونه های مختلف گیاهی و جانوری و منابع کشاورزی با تنوع محصولات و منابع ژنتیکی، برخورداری از ذخایر غنی هیدروکربورها (نفت و گاز) و کانی های فلزی و غیر فلزی و منابع طبیعی گسترده برای سرمایه گذاری خارجی بسیار جذاب میتواند باشد. برخورداری از توانایی نوین علمی، پژوهشی و آموزشی،برخورداری از نیم قرن تجربه برنامه ریزی توسعه در کشور همه و همه حاکی از اجرای موفق سند چشم انداز و آینده ای روشن پیش روی ملت است.

ج) پیشنهادات

1- جذب نخبگان منطقه و جهان  

یک قاعده قدیمی میگوید، همه را همگان دانند. استفاده از منابع خارجی برای توسعه تنها در سرمایه مادی خلاصه نمی شود. سرمایه مهمی که ما هنوز برنامه برای استفاده از آن نداریم، جذب نیروهای تحصیل کرده و منابع انسانی منطقه و جهان است. همانطور که نخبگان ما در کشورهای دیگر منشاء ایجاد ارزش میشوند،دلیلی ندارد ما هم متقابلا از این سرمایه های عظیم استفاده نکنیم.

در قدم اول با اصلاح قوانین و دیدگاهها باید از ایرانیان مقیم خارج از کشورشروع کرد. گرچه دولتها در گذشته سعی فراوان کرده اند تا از سرمایه های آنان در توسعه کشور بهره ببرند اما نبود طرح و برنامه مشخص همه تلاش ها را عقیم ساخته است. اختصاص زمین مناسب در3 تا 5 نقطه کشور( مشابه مناطق آزاد تجاری) تحت عنوان مناطق آزاد تجاری و مسکونی ویژه شهرک سازی و سرمایه گذاری با اختیار خودگردانی و اداره نیمه مستقل شهرک ها با قوانین خاص نسبت به جذب نخبگان و سرمایه آنها اقدام کرد. قدم دوم  با شروع از همسایگان باید سراغ نخبگان و سرمایه های کشورهای دیگر رفت.

2- تغییر نام سند به یک عبارت قابل فهم همگانی

انتخاب عنوانی ساده، همه پسند ایجاد کننده تعهد، غرورانگیزه برای احاد مردم تا نقششان  برای سرانجام رساندن سند چشم انداز روشن شود. با تزریق انرژی مثبت، روح رقابت در اندازه جهانی به کالبد اجتماع بدمد.این عنوان ساده ولی عمیق، جهت گیری برای آنچه می خواهیم باشیم و انگیزه رسیدن به مقصد نهایی را دایما شعله ور نگهدارد. دور نمای عظمت و قدرت کشور را در ذهن همه حک کند. به قول آنتونی سن اکسوپری (A.S.EXUPERY) که میگوید: «اگر می خواهید کشتی بسازید لازم نیست مردم را فراخوانید و برای هرکس وظیفه ای مشخص سازید، بلکه کافی است به آنان عظمت بی پایان دریا را نشان دهید»(9).

3- تعیین مسول متولی اجرای سند چشم انداز

شاخصی برای ارزیابی عملکرد تعریف نشده است.  در هیچ یک از قوای سه گانه سیستم ارزیابی و گزارش‌دهی در خصوص عملکرد سند چشم‌انداز توسعه پیش بینی نشده تا با تکیه برآن شاخص‌ها درصد تحقق اهداف سند چشم‌انداز تعیین شود. مجلس هیچ گونه حساسیت و نظارتی در خصوص تحقق اهداف سند چشم‌انداز از خود نشان نداده است.

کنترل وارزیابی برنامه فرآیندی است که طی، حین و پس از اجرای سند نتایج واقعی تحت نظارت و مقایسه با برنامه قرار میگیرد. همه استراتژیها بخاطر تغییر عوامل داخلی و خارجی دستخوش تغییرات آتی قرار میگیرند. این تغییرات باعث انحراف و شکست برنامه میشوند. مدیریت کلان به بازخور عملکرد و پیشنهاد اقدام اصلاحی نیازمند بوده تا ضمن اطلاع از وضعیت خود بتواند اقدامات اصلاحی را اتخاذ نماید. فلذا وجود مرکزی با اختیارات مناسب که بتواند هر آنچه برای اجرای سند لازم باشد انجام دهد، حیاتی است. از جمله اختیارات این مرکز بروز کردن اطلاعات، پیشنهاد اقدامات اصلاحی، ایجاد تعهد به تحقق چشم انداز و درونی کردن آن در نظام اجرایی، قضایی، امنیتی و قانون گذاری کشور، ارزیابی، تشویق و تنبیه آنان بر اساس میزان تحقق اهداف تعیین شده در سند چشم انداز است. این فرآیند با شکستن اهداف چشم انداز در سطوح وزارتخانه ها، مجددا این اهداف در سطح معاونت ها وادارات کل شروع میگردد. با ارزیابی دوره ای (6 ماه یکبار) توسط مرکز نسبت به ارایه پیشنهادات اصلاحی، تشویق شامل ارتقاء مدیران، تقدیر، پرداختهای مناسب و تنبیه شامل عزل، قطع پرداختهای غیر مستمر و سایر مزایا در قالب یک طرح انگیزشی ویژه سند چشم انداز ادامه مییابد. گره زدن منافع شخصی و سازمانی افراد با تحقق اهداف چشم انداز ضمن آشنایی کارکنان با سند چشم انداز، باعث ایجاد تعهد وتلاش برای موفقیت می گردد. سه روش مختلف برای ارزیابی و پاداش شامل روش عامل وزنی، ارزیابی بلندمدت و صندوق_استراتژیک پیشنهاد گردیده است(مدیریت استراتژیک ص 278). این مرکز کار تطبیق برنامه های کاندیداهای ریاست جمهوری،مجلس شورای اسلامی، وزراء و روسای سازمانهای مهم قبول، رد یا منع طرح برنامه های معارض یا موازی با سند چشم انداز با اختیارات کامل اقدام نماید. بطورکلی مسئولیت اجرای بیست ساله سند چشم انداز را به  عهده داشته باشد.

نتیجه گیری

هر چه برنامه به نقطه پایانی خود نزدیک میشود، اجرای دقیق و کامل دارای اهمیتی دوچندان میشود و از طرفی طراحان اولیه به مرور کنار میروند. لذا لازم است نسبت به آموزش اهمیت سند و اجرای کامل آن در میان نخبگان و مردم اهتمام بیشتری نمود.

در قدم اول هیچ عملی مهمتر از فهم تهدیدات، چالشها و فرصتهای سند نیست. این بصیرت علاوه بر درک روابط عوامل موثر، کشف شهودی زوایای ناشناخته فضا و خلق ایده هایی برای بهره برداری از فرصت ها را در پی دارد. کاربرد برنامه ریزی رویکردی است که زمینه شکل گیــری و توسعه این بصیرت را فراهم می سازد.

 اصلاح شیوهای اجرای چشم انداز و ایجاد تعهد درسطوح مختلف سازمانی و آشنایی عموم مردم با فلسفه و منافع آتی و وظایف جمعی قدم دوم است. 

ایجاد مرکزی با قدرت اجرایی لازم برای نظارت و کنترل مستمر بر وضعیت اجرایی سند و دخالت و ایجاد  تعادل در اهداف کسب شده بخشها قدم سوم ونهایی است. کسب اهداف سند تقریبا باید همه چیزی باشد که طی 20 سال دنبال خواهد شد. مسئول اجرای سند برای کمک به بخشهای عقب مانده، جلوگیری از افراط و تفریط در تحقق اهداف و جلوگیری از تخصیص منابع یک بخش به بخش دیگر نظارت دارد. تعریف هر نوع برنامه موازی، معارض یا تکمیلی را ممنوع یا محدود میکند. ناقص ها ناپدید میشوند.

 به طور کلی شیوه متفاوتی از نگرش به محیط ، کشور، مدیریت لازم است. سازوکارهای مدیریتی مورد بازنگری قرار داده شود. واقعا کسی نمیداند سیاست رقابت با اقویا و رفاقت با ضعفا تا کجا میتواند به تحقق سند کمک کرده و منافع ملی ما را تامین کند.

_ منابع و مواخذ

1- Williamson Peter J.| “Strategy As Options On The Future”| Reference#1 P157

2- جی. دیوید هانگر، تومای ال. ویلن ، "مبانی مدیریت استراتژیک" ترجمه دکتر سید محمد اعرابی  و داود ایزدی، دفتر پژوهشهای فرهنگی، صفحه 236

3- فصلنامه تازهای اقتصاد، تابستان 85 شماره 112 "اقتصاد ترکیه " ، ص 46 دونالد مک گیتگان، ترجمه وحید مجتهد

4- ماهنامه اقتصاد ایران ، آبان 1385 ش 93 ، "شیخ نشین غیر نفتی"  ص55 

5- پیتر اف. دراکر، "مدیریت آینده، دهه 1990 و پس از آن " ترجمه دکترعبداررضا رضایی نژاد، موسسه خدمات فرهنگی رسا، ص19،

6- ماهنامه اقتصاد ایران ، آبان ماه 1385 ش 93 ، "کشورهای فردا"، داود قزلباس،  ص 8 

7- ماهنامه اقتصاد ایران ، دی ماه 1385 ش 95 ، " خروج نخبگان"، داود قزلباس،  ص 8

8- ایچی اومی کن، تفکراسترتژیست، ترجمه داود مسگریان حقیقی، سازمان مدیریت صنعتی ص 29، 1371

9- ماهنامه تدبیر، شماره 137، مهر 82،  " تفکر استراتژیک " ، دکتر وفا غفاریان و دکتر علیرضا علی احمدی