hc8meifmdc|2010A6132836|Articlebsfe|tblEssay|text_Essay|0xfbff3bbb02000000ab16000001000100

بسم الله الرّحمن الرّحیم

نیازهای بنیادین پژوهش، زیربنائی برای تحقق چشم انداز‏

نویسنده

احمد فضائلی

استادیار دانشگاه امام حسین

تاریخ نگارش

22/11/1385

چکیده:

موضوع برنامه های کلان معطوف به هدفهای بلند مدّت برای کشور عزیز ایران با ارائه چشم انداز بیست ساله وارد  مرحله عملی جدیدی شد. بنا بر این اهداف، ایران 1404 ترسیم شده است و یکی از فرازهای بلند آن، توسعه دانائی محور است. این هدف کمی شده، که قلّه و ارتفاع صعود را معرفی نموده، ملزوماتی را میطلبد که یکی از مهمترین آنها تحقیق پایه بودن علم کشور است. در اینجا این سؤال خود نمائی میکند که آیا وضعیت فعلی تحقیقات کشور متناسب برای رسیدن به این هدف است؟ این مقاله در صدد است تا به پاره ای از نیازهای تحقیق کشور برای متناسب شدن و تحمل این مسؤلیت اشاره نماید. لیکن، با توجه به وسعت موضوع، به دو نیاز اصولی از دید نگارنده، که یکی از مقوله کم است و دیگری از مقوله کیف، و هردو از جنس سرمایه گذاری، اکتفا گردیده است. در مقوله کمی، دسترسی سهل، سریع، و ارزان به منابع برای محققین، و در مقوله کیفی، دسترسی به سرپرستی مؤثر تحقیق مورد توضیح واقع شده است. دو نیازی که بدون فراهم آمدن حدّ مناسبی از آنها، امکان دستیابی به قلّه  چشم انداز، غیر واقع بینانه، و موجب از دست رفتن زمان و سرمایه های فراوانی خواهد شد که با حرکت میانبر علمی منافات خواهد داشت. 

مقدمه:

 بر اساس آنچه که در چشم انداز بیست ساله کشور در افق 1404هجری شمسی، وسند برنامه چهارم توسعه ارائه گردیده است، ریشه هائی بصورت توسعه دانائی محور به چشم میخورد که حرکت آینده را به علم و تولیدات آن گره میزند. به عنوان مثال در بند دوم چشم انداز، ایران 1404 چنین ترسیم شده است: 

«برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی و تولیدملی». و در ماده 6 اضافه شده است که:  «دستیافته به جایگاه اوّل اقتصادی، علمی وفناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی(شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تأکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم،....

لذا ضروری است تا با یک بررسی بنیادین حقیقت این نکته ظاهر شود که آیا این پرده نشین، توان حمل این امانت عرضه شده را   دارد. اگر موانعی بر سر راه این حامل مفروض قرار دارد چگونه میتوان آنرا مرتفع ساخت. 

بدیهی است که در صورت عدم تطابق حامل و محمول، وصول به  مقصود یا اصلاَ ممکن نخواهد شد و یا با نواقص متعدد مشهود و غیر مشهود ممزوج میگردد که بدین ترتیب، محصول با منظور به نسبتهائی مطابق نخواهد شد.

شاید در مرحله نخست نیاز باشد که مقصود از دانائی و باری که  بر آن نهاده شده است را بازگشائی نمود. اگر از میان وظائف این حیطه، نه بصورت جامع و مانع، بلکه بعنوان مصادیق بارز، سخن بمیان آید، دو وظیفه کلان تعلیم و تحقیق را بتوان بی تردید و بلا منازع در خطّه علم و دانائی به حساب آورد.

جایگاه تحقیق در تعلیم

در وادی تعلیم (بمعنای عام تعلیم و تربیت)، عوامل زیر بنائی متعددی را میتوان در حال حاضر، به عنوان موانع راه برای توسعه مورد نظر چشم انداز مطرح نمود. در اینجا، با توجّه به محورّیت مورد نظر مقاله، تنها به یک مانع جدی و ریشه ای، یعنی تحقیق پایه نبودن تعلیم و تربیت فعلی کشور بسنده مینماید. 

تعلیم و تربیت فعلی کشور اصولاً از آغاز تا به امروز بر مبانی فلسفی وارداتی(درّانی، 1372: معیری،1364)،  که سابقه آن به سالهای پایانی قرن نوزدهم باز میگردد (کانل، 1976: شکوهی،1369: دیگارمو،1979) استوار میباشد. این مبانی بدون اینکه بازگشائی اصولی و حکیمانه ای در داخل کشور بر روی آن انجام گیرد همچنان یکه تاز میدان تعلیم و تربیت کشور ما، مخصوصاً در مقطع تعلیم و تربیت رسمی دوازده ساله ای است که وزارت آموزش و پرورش عهده دار آنست. با تحولّات حیرت انگیزی که در مقوله تعلیم و تربیت در جغرافیای کشورهای به اصطلاح پیشرو انجام گرفته است، امروزه چنین نوع تعلیم و تربیت مطرود و از حیّز انتفاع مناسب با توسعه یافتن، ساقط گردیده است (یونسکو،2006). تعلیم و تربیت امروزه با زیر بنای روش حلّ مسئله، تحقیق پایه و محقّق پرور است(شریعتمداری، 1356: گال،1365: هولفیش و اسمیت،1366 ). یعنی آنچه را که به عنوان انفجار علم در جهان توسعه یافته شاهد آنیم، بر اساس زمینه سازی و تناسب، و همخوانی بنیادی تعلیم و تربیت موجود در آن جوامع حاصل گردیده است. در حالیکه، در کشور ما، هرچند تلاشهائی متفرق در جهت اصلاح آموزش و پرورش کشور در سالهای پس از انقلاب تا به امروز در جریان بوده است، لیکن نتیجه نهائی قابل مشاهده آنها در عمل، جز به اصلاحات رو بنائی بر روی همان فلسفه تعلیم و تربیت حافظه پایه مربوط به یک قرن پیش، نیانجامیده است. از این لحاظ، آموزش و پرورش فعلی کشور، وضعیت بحرانی داشته و مقتضای برآورده شدن حاجت تحقیق و پژوهش و گسترش علم، مخصوصاً از "راه میانبر" را  دارا نیست.  بنا بر این  با توجّه به هدفگیری کلان چشم انداز تحقیق پایه کشور، که باید ایران را در سال 1404 در صدر منطقه بنشاند، و به صورت یک کشور پیشرو  در علم و فن آوری تبدیل نماید، نیاز به تعلیم و تربیت در خور، و توانمندی است که  امکان گشایش اساسی و پرواز را فراهم سازد، و در واقع حامل و محمول را هم سنخ و هم طراز نماید.  این مقدّمه واجب و الزامی برای ارتقاء حیات علمی با درجات بالای مورد نیاز برای آینده است. در اینصورت، و به تبع آن دانشگاهها نیز حرکت  و آمادگی  متناسب با این تعلیم و تربیت پایه را  در خود بطور همزمان، باید ایجاد نمایند. در اینصورت، بدون اتلاف وقت و سرمایه فراوانی که باید صرف اصلاح ذهنیت یادگیری شده در دوران دوازده ساله مدرسه، آموزش ابتدائی ضرورت تحقیق، تعلیم روشهای تحقیق و موارد تابعه آن نمایند، با سرعت از محصول موفّق تعلیم و تربیت پایه، میتوان بهره مند گردید.

نفس الامر تحقیق

 اما در اینجا سخن اصلی در درون خود امر تحقیق، به عنوان دومین سرفصل از وظائف علم است. برای اینکه این حامل ابزار مناسب برای رسیدن به سرزمین مقصود چشم انداز باشد، خود نیاز به تجزیه و تحلیل و وارسی عمیق دارد. هرچند این آسیب شناسی باید به طریق مطالعات منسجم علمی و راهبردی، با برنامه ریزی مناسب انجام، و به نتایج نهائی خود نزدیک گردد، لیکن، در اینجا نیز با توجه به راه میانبر که برای صرفه جوئی در همه امور، از جمله زمان، ضروری است. نمیتوان روشهای قدیمی ایستا را در امر این تحقیق آسیب شناسانه بکار برد. شاید روش تحقیق در حین عملیات  کارآمدی بیشتری داشته باشد. در اینجا بدون باز پردازی به نتایج تحقیقاتی که تا کنون در این زمینه انجام گرفته است، از زاویه ای دیگر که استنتاجی مقایسه ای و تطبیقی از عالم واقع بیرون بین وضعیت خودمان، با کشورهائی است که در امر تحقیق با توانمندی و سرعت صدها بار بیشتر از ما در حال حرکت هستند بتوان بهره برد.  هرچند شاید به سادگی نتوان ادّعا کرد که مهمترین نیازمندی برای تغییر و تحوّل اساسی در امر تحقیق و پژوهش  در کشور ما چیست. امّا حدّ اقل به عنوان بزرگترین نواقص مشهود در تعلیم و تربیت محقق، میتوان برای این ادعا جائی را باز نمود. در اینجا نیز به صورت انتخابی تنها به دو سرفصل عمده از تفاوتهای آشکار مشهود اشاره میگردد. شرائط و دلائل منطقی که موجب انتخاب این دو سر فصل شده است عبارتند از:  

-بدیهی (و یا نزدیک به بدیهی) بودن موضوع، که تصوّر آن موجب تصدیق است

-متعارض نبودن عقلی آن با نتایج یک تحقیق میدانی وسیع و همه جانبه. 

به عبارتی، دو سر فصل انتخاب شده، موضوعاتی هستند که اقدام برای حلّ آنها نه تنهاایجاد مشکلی برای نظام جامع تحقیق که منبعث از کار عمیق  راهبردی و برنامه ریزی شده باشد نخواهد داشت، بلکه تسریع کننده دستیابی به این نظام خواهند بود.

این دو سرفصل عبارتند از:

-دسترسی سهل، ارزان، و سریع به منابع برای محققین

-سرپرستی  تحقیق بصورت مؤثّر، عالمانه و دقیق 

برای مشخص شدن منظور این مقاله، این دو سرفصل نیاز به توضیح دارد.  لذا در ابتدا، به ترسیم تصویری از یک وضعیت مطلوب در مورد سرفصل اول، یعنی دسترسی به منابع  پرداخته میشود.

-دسترسی سهل، ارزان، و سریع به منابع

به یک محیط فرضی که در اینجا بنام "کجا آباد" معرفی میگردد، وارد میشویم. در این محیط دانشگاههائی وجود دارند که دارای کتابخانه هائی وسیع  میباشند که دارای شرائط ذیل میباشد.

- عنصر فوقانی نظام جامع کتابخانه

- وسعت، تنوع، و روزآمدی منابع

- دسترسی سهل، سریع، و ساده

- فضای دلنشین

- تنوع خدمات 

نظام کتابخانه ای در کجا آباد.

کتابخانه ها در این سرزمین، بصورت  یک شبکه کارآمد تنظیم شده اند. این شبکه، از ساده ترین کتابخانه ها که در مدارس ابتدائی شکل گرفته اند، آغاز میشود. کتابخانه مدرسه متصدی تأمین نیازمندیهای واقعی کلیه دانش آموزانی هست که در این مقطع مشغول  به تحصیل میشوند. یک سر این کتابخانه، در  درون کلاسهای درس است و سر دیگر آن در کتابخانه متمرکز مدرسه. این کتابخانه به نجوی است که کلیه دانش آموزان، در بیشتر مواقع حضور در مدرسه، با آن سر و کار دارند. البته علت بهره برداری وسیع محصلین مدرسه از کتابخانه اینست که نظام تعلیم و تربیت آنها اینرا در ذات خود تعبیه کرده است. برای اینکه اهداف درسی و آموزشی تأمین گردند باید این کتابخانه ها بصورت کاملاَ فعال وظیفه پوشش این نیاز را فراهم آورند. در نظام تعلیم و تربیت کجا آباد، در مدارس ابتدائی و دبیرستانها کتاب معین برای هیچ درسی برای دانش آموزان تخصیص داده نمیشود. لذا با راهنمائی معلمین و دادن سرخط دروس و اهداف درسی و آموزشی، تمامی دانش آموزان  به کتابخانه ها، و منابع متعدد و متنوع مربوط به هر درس ارجاع داده میشوند. در کجا آباد وقتی کتاب و کتابخوانی و همنشینی با کتاب از اول تحصیل با این وسعت آغاز میشود میتوان تصور کرد که در ادامه چه اتفاقات دیگری را باید انتظار داشت.

 در بیرون مدرسه شبکه  کتابخانه ادامه میابد. وجود کتابخانه محله، که در هر محله طبق برنامه ریزی کلان شهر، در محلی متناسب و حتی الامکان با آرامش و زیبا شکل گرفته است. فضای داخلی کتابخانه محله، جذاب و از نظر منابع، و سیستم توزیع و نگهداری و توسعه مناسب با سطح متوسط اجتماعی‏، دارای برنامه ریزی مشخص میباشد. تمامی دانش آموزان مدارس محله، عضو این کتابخانه نیز هستند. باتوجه به ساعات بیشتر کار این کتابخانه ها نسبت به مدارس، و باز بودن در اکثر ایام تعطیل، دسترسی آسان به منابع مورد نیاز در یک سطح عمومی را  ممکن میسازد. 

در بیرون محله، به منطقه، که از چند محله تشکیل شده است میرسیم و در مرکز منطقه به وجود چشمگیر کتابخانه ای به مراتب بزرگتر و پر محتوا تر بر میخوریم که برای رفع نیازمندیهای تخصصی تری تعبیه شده است. هرچند دانش آموزان مدارس ابتدائی هم عضو این کتابخانه هستند ولی حجم اصلی کتب به کتب پشتیبان علمی دبیرستانها‏ با برنامه ریزی از پیش تعیین شده، ارتباط میابد. یعنی نقش مستقیم و سهم مؤثری را در تعلیم و تربیت دبیرستان عهده دار میباشد. کتب عمومی بیشتری نیز برای مراجعه عموم  در کتابخانه منطقه تعبیه شده که نیازهای جامعه مراجعه کننده را تأمین مینماید.

طبیعی است که در دبیرستانهای کجا آباد، کتابخانه ها نقش بسیار عمده ای را ایفا مینمایند. تقریباَ هیچ درسی وجود ندارد که بخشی از آن با  هدایت معلم مربوطه بصورت منظم در کتابخانه انجام نشود. کتابخانه دبیرستانها، با کادرهای کارآمد و دلسوز، مجموعه ای بسیار فعال و زنده ای است که مثل یک کارخانه تولیدی، به کلیه دانش آموزان سرویس لازم و مرتبط با دروس آنها را به اشکال مختلف به انجام میرساند.

در سطح شهر نیز کتابخانه های عظیم دیگری، بسته به وسعت شهر، تعبیه شده است که جزء سرمایه های ملی و با عظمت شهر محسوب شده و سطح فوقانی تری را نسبت به کتابخانه مناطق پوشش میدهند. جالب اینجاست که  این سه سطح کتابخانه، یعنی کتابخانه محله، منطقه، و شهر با یکدیگر ارتباط شبکه ای محتوائی، و رابطه انتقال کتاب را نیز به انجام میرسانند. یعنی در ناکجا آباد اگر یک شهروند به کتابخانه محله مراجعه و خواستار کتابی باشد که مثلاَ در کتابخانه شهر باید آنرا بدست آورد، خود کتابخانه محله عهده دار انتقال سریع آن کتاب تا 24 ساعت بعد برای آن مشتری میشود. واین کار بصورت یک امر ساری و جاری دائماَ در حال اجراست.  

اما کتابخانه های اصلی و مهمتری نیز بصورت تخصصی وجود دارند که نقش سطوح بالاتر علم را بر عهده دارند و آن کتابخانه های دانشگاههاست. مهمترین و پر جاذبه ترین جای هر دانشگاه در کجا آباد  کتابخانه آن است. شاید بدون اغراق بتوان این نکته را بیان کرد که در طول تحصیل دانشجو در دانشگاه، بیشترین زمان حضور و بهره برداری از دانشگاه در کتابخانه طی میشود. کتابخانه دانشگاهها نیز در کجا آباد بصورت شبکه ای درون شهری و درون کشوری با دانشگاههای دیگر و کتابخانه های معتبر بیرون دانشگاه  دارای ارتباط اطلاعاتی و داد و ستد کتب و اسناد و منابع هستند و میتوانند نیازهای مشتریان خود را در اسرع وقت تأمین نمایند. از این مهمتر، امروزه با توجه به مراودات بین المللی بین کجا آباد با بسیاری از کشورهای دیگری که توانسته اند در این سطح حرکت نمایند مراوده بین المللی نقل و انتقال کتاب و منابع، برای مشتریان وجود دارد. بطور نمونه شما بعنوان کاربر یک کتابخانه از یکی از دانشگاهها  اگر نیاز به حتی تز دکترای تازه پایان یافته در ینگه دنیا داشته باشید، در ظرف حد اکثر دو هفته پس از درخواست شما و تأیید فوری بین کتابخانه ای که بر وجود آن تز در آن لحظه در آن دانشگاه مربوطه گواهی دهد، آن مدرک را بدست شما میرساند. چنین سیستمی که بصورت شبکه جهانی(با سلسله مراتب آن ارائه شد) عمل مینماید نیاز هر محقق و دانشجوئی را میتواند در حد اقل زمان پاسخگو باشد.   

وسعت، تنوع، و روزآمدی منابع

وسعت منابع نکته بسیار اساسی دیگر در کتابخانه ها، مخصوصاَ در سطح دانشگاهی آنست. معمولاَ کتابخانه های دانشگاهی کجا آباد در آغاز با ظرفیت حجمی میلیونی ساخته و برنامه ریزی شده اند. هرچند که مهمترین منابع این کتابخانه ها  را کتاب تشکیل میدهد، لیکن  توجه ویژه به مجلات علمی اعم از ماهنامه ها و فصلنامه ها در تمامی شاخه های علم، فضا و امکانات فراوانی را به خود اختصاص میدهد. علاوه بر آن، بخش اسناد  و مدارک علمی صوتی و تصویری  بخش ویژه ای از توانائی این کتابخانه ها را در بر میگیرد. با توجه به فراوانی منابع اطلاعاتی اینترنتی، دسترسیهای فوری و مستقیم به شبکه های اطلاعات علمی جهان،  نظیر اریک  و الزویر  و ... در این کتابخانه ها برقرار و از خدمات آنها استفاده میکنند. به علاوه، متن کامل منابعی که چکیده آنها در سایتهای  اینترنتی ارائه شده بصورت میکروفیش در قفسه هائی به حجم چند متر مکعب در گوشه ای از کتابخانه قرار داده شده است. برای خواندن این منابع نیز دستگاههای مجهز قرائت مایکروفیش به تعداد کافی تعبیه شده است. بدین ترتیب با یک ابتکار عالمانه در فضائی بسیار محدود میلیونها کتاب و مدرک گنجانده شده است. درقرارداد این مایکروفیشها، به روز رسانی این منابع نیز گنجانیده شده تا همواره تولید کنندگان آنها با ارسال جدیدترین دستاوردهای علمی مربوط به این منبع الکترونیکی، آنرا روزآمد نمایند.

در کتابخانه دانشگاههای کجا آباد با ارتباط مستمر، اطلاع گیری از تولیدات علمی از مراجع معتبر جهانی، روزآمد است. بخش فعالی از متخصصین این فن با ایجاد شبکه های اطلاع گیری مناسب، و ارتباط مستمر با اکثر انتشاراتی های بنام جهان، تازه های نشر علمی را متناسب با رشته ها و نیازمندیهای دانشگاه خود رصد مینمایند و پس از تجزیه و تحلیل نسبت به این رهاوردها، با اختصاص بودجه مکفی، با فوریت تمام، آن منابع را ابتیاع میکنند.کادر هیئت علمی دانشگاه نیز علاوه بر وظیفه تعلیم و تحقیق، بخشی از نقش خود را در این حیطه ایفا مینمایند. یعنی نظر کارشناسی نهائی، و در بسیاری موارد، نظر درخواستی این اساتید در مورد کتب و منابع جدید است که ملاک کار جدّی کتابخانه قرار میگیرد. این کتابخانه ها، برای به روز نگاهداشتن منابع، سرمایه گذاری ویژه مبذول مینمایند.

دسترسی سهل، سریع، و ساده

شاید مهمتر از وجود چنین کتابخانه های عظیم، کارآمدی آنها در فضای کجا آباد باشد. بدین معنی که این مجموعه تلاش میکند تا با تمام وجود خود را در اختیار مصرف کنندگان علم قرار دهد. در این زمینه، ابتدا دسترسی آسان مد نظر قرار گرفته است. عضویت در این کتابخانه ها، برای استادان و دانشجویان با حضور آنها در کتابخانه و صرف حد اکثر چند دقیقه وقت، جهت دریافت کارت الکترونیکی ، انجام میگیرد. همراه با این کارت، قابلیتهای مربوط به کارت، از قبیل تعداد کتب و مدارک دیگری که در هر مرتبه فرد میتواند دریافت کند، مدت زمانی که هر کتاب میتواند نزد فرد بماند، میزان جریمه دیرکرد، و .... به عضو داده میشود.

برای پیدا کردن کتب و مدارکی که فرد  لازم دارد، با مراجعه به کامپیوترهای پر سرعت فراوانی که در جای جای این کتابخانه با دسترسی فوری نصب شده است، آدرس دقیق  محل قرار گرفتن آنرا در این کتابخانه عظیم بدست میاورد و شخصاً به آن مراجعه و جهت امانت گرفتن آن با مراجعه به ماشینهای کد خوان و قرار دادن کارت عضویت، و کتب یا مدرک دیگر بر روی محل مشخص شده، فیش نهائی  را که حاوی اطلاعات مدارک دریافتی، و تاریخ بازگرداندن آنهاست دریافت مینماید. در مواردی که اشکالی وجود داشته باشد کتابداران حرفه ای با چهره های با نشاط در محل معینی درکتابخانه، حاضر به خدمت اند.  

عضویت شما در این کتابخانه موجب میشود که براحتی عضو بسیاری از کتابخانه های دیگری که این کتابخانه با آنها بصورت شبکه کار میکنند نیز بشوید.

درکتابخانه های کجا آباد خدمات جانبی فراوانی نظیر فتوکپی و پرینت با دستگاههای متعدد در مکانهائی که دسترسی آسان و ضمناً با تأمین سکوت کامل محیط باشد درنظر گرفته شده است که با کارتهای الکترونیکی قابل شارژ، کار میکنند. شما هر مبلغی که بخواهید به دستگاه میدهید و دستگاه آنرا بر روی کارت شما ثبت مینماید. همین کارت را در دستگاههای چاپ و تکثیر قرار میدهید و بمیزان استفاده شما، به قیمت استاندارد، از کارت شما کم میکند. و مهمتر اینکه این دستگاهها همگی مرتب و پر توان و آماده به کار ند ، تا بدون دغدغه،  نیاز شما را بدست خود شما و با سرعت تأمین نمایند. کادر فنی حرفه ای مجهز نیز در  درون کتابخانه آماده اصلاحات احتمالی اند.

دربرای بازگرداندن کتب و مدارک دریافت شده نیز هر موقع شبانه روز که مراجعه بفرمائید مشکلی نیست. در بیرون کتابخانه دریچه هائی بسیار فنی و مرتب قرار گرفته است که کافی است شما کتاب را درون آنها قرار دهیدو. کتاب از این دریچه به آرامی دریافت میشود و به درون کتابخانه وارد میشود و همان زمان، ورود این مدرک ثبت، و از لیست امانت شما خارج، و در کارنامه سوابق شما قرار داده میشود. 

علیرغم سهولت های فوق العاده این کتابخانه ها، نظام کنترلی بی مانندی نیز حاکم است که میتوان ادعا کرد راه استفاده غیر مجاز و خسارت وارد شدن به اموال را تقریباً غیر ممکن میسازد. سیستم دوربینهای مدار بسته ای که همه زوایا را پوشش میدهد. سیستم ثبت ورود و خروج در دروازه های ورودی به کتابخانه، سیستم هشیار صوتی و نوری کتابخانه که امکان خروج هر مدرک و منبع ثبت نشده را سد مینماید. سیستم جریمه دیرکردها و یا عدم بازپس آوردن منابع دریافتی نیز بصورت بسیار فعال و روزآمد با ظرافت و دقت بکار مشغول است. همچنین هیچ دریچه و پنجره ای که بتوان آنرا بازکرد در درون این کتابخانه دیده نمیشود.

 فضای دلنشین

فکر کنید کتابخانه ای دوازده طبقه ای که هر طبقه آن به وسعت پنج هزار متر مربع باشد، را شاهد هستید. تصور کنید، درمحیطی کاملاً آرام، با تقسیم بندی فضا برای خدمات متعدّد و متنوّعی که این کتابخانه متصدّی آنست، و با چینش منظّم و  قفسه بندیهاو میز و صندلیهای انفرادی مدرن، مناسب برای نشستن ساعتهای ممتد، درعین حال محکم، تمیز، و بی عیب حضور دارید. تهویه مناسب و مطبوع هوا، که علاوه بر در نظر گرفتن نیاز انسانی، متوجه موارد علمی حفظ و نگهداری مدارک و کتب موجود در کتابخانه نیز میباشد. سکوت و عدم تزاحم رفت و آمد بهره برداران از این محیط بنحو مطلوب تأمین گردیده است، به نحوی که با توجّه به حجم فراوان دانشجویان و اساتید بهره بردار، احساس فضای خصوصی برای مطالعه و کار هر فرد فراهم گردیده است. دسترسی فوری هر فرد به کلیه منابع موجود در کتابخانه بصورت شخصی و بدون مانع، عامل سرعت بخشی به تصمیم گیری شما در حین مطالعه مدارک و کتبی است که احیاناً در حین مطالعه  نیاز به مراجعه به آنها برای شما پیش میآید. مصداق "الکتب بساتین العلما"  هم در عمل بدون هیچ دغدقه خاطر حاصل میگردد.

تنوع خدمات

از نکته های مهمی که در این کتابخانه ها به چشم میخورد، وجود انواع خدمات علمی و پشتیبانی علمی است که برای مصرف کتننده و دانش پژوه فراهم گردیده است. در ابتدا آشنائی برای بهره برداری از تمامی این خدمات برای هر تازه واردی بصورت بروشورهائی گویا و مصور فراهم آمده است که در اختیار همگان  به رایگان قرار میگیرد. در صورتیکه فد نیاز به راهنماتئی بیشتری داشته باشد، کادر توانا، خوشرو و با انگیزه کتابخانه در خدمت بهره بردار قرار دارند تاشما را نسبت به هر سؤالی که دارید توجیه کافی بنمایند. این خدمات، همانگونه که اشاره شد، در بخش پشتیبانیهای علمی، نظیر بدست آوردن کپی معمولی و رنگی از مدارکی که شما نیاز دارید ( در حدی که قوانین کپی رایت را نقض ننماید)، شیرازه بندی کپی ها، و... که  دستگاههای مربوطه به تعداد کافی در اختیار شماست تا خود شما از آ«ها استفاده نمائید. در باب خدمات علمی محیط وسیعتری تأمین شده است، تا علاوه بر بهره برداری از کلیه منابع موجود نوشتاری، فیلمی(تصویری)، و صوتی(سمعی) و میکروفیشها، بتوانید از تسهیلاتی که این کتابخانه ها برای دستیابی شما به منابعی که در سایر کتابخانه های کشور و حتی خارج از کشور  وجود دارند بهره برداری نمائید. علاوه بر این، از آنجا که کتابخانه ها بطور وسیع مورد بهره برداری قرار میگیرند، در جوار آنها سایر خدمات نزدیک و مورد نیاز احتمالی شما در دسترس قرار دارد. لوازم التحریر فروشی، محل استراحت و نوشیدن چای و قهوه و امثالهم،.. بانک، تلفنهای عمومی، و حتی آرایشگاه و ... از جمله بارزترین این خدمات میباشند. نویسنده، موارد فوق الذّکر را در بسیاری از دانشگاه های ناکجا آباد  شخصاً مشاهده و مورد بهره برداری قرار داده است.

سرپرستی تحقیق بصورت مؤثّر، عالمانه و دقیق 

موضوع سرپرستی تحقیق، نکته مهمتر، ظریفتر، و حساستری از موضوع دسترسی به منابع است که چون در ارتباط مستقیم با عملکرد انسانی است، دارای پیچیدگی خاص خود نیز میباشد. اگر موضوع دسترسی به منابع از جنس سرمایه گذاری مادی محسوب گردد، انجام سرپرستی و مدیریّت عالمانه و مؤثّر تحقیق از جنس کیفی خواهد بود. کشورهای پیشرو، صرف سرمایه و برنامه ریزی بسیار مناسبی را در این امر به انجام رسانیده اند. بدین صورت، در تعلیم و تربیت دانشگاهی، برای کلیه اساتید اینچنین حاصل شده است که به هنگام پذیرش مسئولیت سرپرستی تحقیق و تز دانشجوئی(مخصوصاً در دوره دکتری) چنان وسواسی به خرج بدهند تا کار انجام شده با اتقان علمی کامل توأم گردد. از آنجا که تمرکز بر دانشگاه به عنوان مرجع تعلیم و تربیت محققّین  به جهت توسعه و انتقال :دانش، مفاهیم، مهارتها ورفتار میباشد، لذا تعلیم، تحقیق، و تربیت محقّق در دانشگاه همراه انتقال دانش، تبدیل دانش به فهم، تبدیل فهم به باور، و تبدیل باور به رفتار فردی در انسان محقق میگردد.

وضعیت فعلی تعلیم و تربیت سرپرستی در نظام تحقیق و پژوهش کشور 

برای تحقق این امور، و تبدیل نهائی رفتار فردی به رفتار گروهی و سازمانی، در دوره های کارشناسی ارشد دروس: روش تحقیق، آمار و بکارگیری آن در تحقیق، و انجام پایان نامه، و در دوره دکتری، تکرار و عمق بخشی دو موضوع اول و دوم کارشناسی ارشد، و انجام تز دکتری در نظر گرفته شده است. 

اشکالات تعلیمی و تربیتی عمده امروز دانشگاههای کشور، در فاصله تأخیری فراوانی است  که نسبت به افقهای فوقانی دروس روش تحقیق و آمار، و انجام سرپرستی مؤثر و کارآمد اساتید راهنما و مشاور در امر پایان نامه و تز دکتری صورت میپذیرد.

آنچه که در این بخش مد نظر نگارنده است تأمل بر روی آئین سرپرستی تحقیق است که متأسفانه مواجه با مسائل فراوانی از قبیل:

? - نبودن انگیزه کافی در سرپرستان

? - نبودن استانداردهای کنترلی دقیق

? - ناتوانیهای خسته کننده دانشجو

? - فشارهای شرائط  و محدودیتهای آموزشی است.

....

اگر مقایسه ای در این زمینه، بین دانشگاههای داخل با دانشگاههای مطرح جهان صورت پذیرد مجدداً موضوعات فوق الذکر با شدت بیشتری مانع دستیابی به تحقیقات اثربخش و  مشکل گشا  رو بروی ما قرار دارند.   

هر چند دانشگاههاتقریباً از روزهای نخست تأسیس، مسئول تعلیم و تربیت محقق بوده اند( Simpson،1983)، ولی آئین سرپرستی مؤثر تحقیق، حتی در سطح کشورهای موفق در امر تحقیق نیز دارای مشکلاتی است که تعدادی از آنها به شرح زیر است.

-عدم تدریس مناسب محتوای مورد نیاز برای پرورش سرپرستان تحقیق

-عدم تحقیقات و سرمایه گذاری مناسب در زمینه آئین سرپرستی تحقیق

-ضعف درانتخاب موضوع تحقیق

-عدم اجرای جامع نقش سرپرستی توسط استادان راهنما و مشاور تحقیق

-عدم مسئولیت پذیری  مناسب توسط دانشجویان (Brown&Atkins|1996)

بعضی از دانشمندان (Swinnerton|Dyer|1982;Baum|1980; Baddeley|1983 ) موضوعات و مسائل مهم و حساس امروزین در این حیطه را بصورت زیر بر میشمارند:

عدم کفایت: توجه ننمودن به نیازهای جامع الاطراف و اولویتها ی تشخیصی عالمانه و دلسوزانه برای آینده کشور و حتی جهان، بخاطر توجه مستمر به بازار مصرف و سمتی که سرمایه ها مایل به حرکت در آنند. 

عدم تناسب: اولاً تأکید  بر موضوعات قدیمی وکارهای انفرادی بیشتر از مسائل روزآمد و مورد رقابتی است که به کار جمعی بیشتر نیازمند است.

ثانیاً، تأکید بیشتر بر رود روشهائی برای دستیابی هرچه زودتر به پایان  و نتایج تحقیق است تا دقت  بر روی بکارگیری مهارتها در روشها واجرای مسیر علمی تحقیق.

خطاپذیری:تحقیقاتی که در موضوعات  و حیطه های توافق نشده و خارج از  استاندارد صورت میپذیرند، ومشمول اموری هستند که وجهه و ظهور قانونی تعیین شده ندارند. 

سوء استفاده:اقداماتی که توسط دانشگاهها  برای  ارزان سازی ، و کاهش هزینه های تعلیم وتربیت در دوره های تحقیقی صورت میپذیرد. از آن جمله میتوان بهره برداری از اساتید کم سابقه و دانشجویان دوره دکتری برای امر تدریس نام برد.

فرایند سرپرستی مؤثّر

برای اینکه این بحث به نتایج عملی مؤثّر در دستیابی کشور به اهداف چشم انداز  نزدیک شود، به نکات اساسی که در فرایند سرپرستی مؤثر مفیدند پرداخته میشود. این نکات را به دو بخش عمده: 

-تجربه آکادمیک، و-مهارتهای: استاد راهنما، مشاور ودانشجو، تقسیم میکنند. با توجه به سرفصل مورد نظر این مقاله، در این میان به آن چه به عنوان نقش و وظائف اساتید راهنما محسوب میشود پرداخته میشود. این موضوع، بصورت بیان نقشهای متنوعی(Brown& Atkins|1996) که در یک تحقیق عالمانه بر دوش استاد راهنماست ارائه میگردد. این نقشها بصورت مختصرعبارتند از:

نقش هدایتگری: که بطور نمونه درتعیین کردن موضوع تحقیق، روش تحقیق و ایده ها بروز مینماید،

نقش تسهیل کننده: نظیر فراهم آوردن دسترسی به منابع، و متخصصین در امر موضوع مورد تحقیق، 

نقش معلم: که در اموری مانند تعلیم و آموزش دادن تکنیکهای مورد نیاز تحقیق ظهور میابد،

نقش راهنمائی: مانند تنظیم جدول پیشرفت زمانی مورد نیاز این تحقیق، دریافت  و ارائه بازخورد نسبت به نحوه پیشرفت برنامه و تعیین نقاط بحرانی احتمالی،

نقش نقاد: نسبت به مسائلی نظیر نحوه تنظیم طرح تحقیق، فصل بندی و تحلیل داده ها

نقش انگیزشی برای ایجاد روحیه آزاد اندیشی علمی: بر انگیزاننده دانشجو در تصمیم گیری به جهت نوآوری علمی.

نقش پشتیبان: در تشجیع و ایجاد اعتماد و ارائه علاقه مندی به موضوع مورد تحقیق دانشجو، به عنوان هم مباحثه با دانشجودر این موضوع،

نقش دوست: در زمینه های جانبی غیر دانشگاهی دانشجو، و سایرجنبه های زندگی  

نقش مدیر: در کنترل و نظارت مستمر و منضبط پیشرفت کار تحقیق دانشجو، ترسیم وضعیت کار و ارائه بازخوردهای لازم کاری به او،

نقش ممتحن: بطور مثال در گزارش گیری شفاهی و کتبی از پیشرفت کار، و اجرای جلسه پیش دفاعیه کامل از دانشجو بصورت شخصی و گروهی.

 تجمیع تمامی این نقشها برای یک فرد، بطور بدیهی، نیازمند تربیتهای ویژه ایست که بتواند در تخصصهای مختلف علمی، انسانهائی را با این خصوصیات در جامعه علمی فراهم آورد تا بتوان انتظار سرپرستی مناسب  و مؤثر را که محصول آن،  تعلیم و تربیت مفید برای دانشجویانی خواهد بود که بتوانند این بار تحقیق را در تمامی عمر علمی خود به نحو صحیح بیاموزند و بکار گیری نمایند.

بعضی دلائل سرپرستی مؤثر در دنیا

با توجه به کلیه مقدمات فوق، عوامل کارساز و توانمندی در دانشگاههای کشورهای پیشرو در امر تحقیق، وجود دارد که توجه به آنها میتواند بعضی گره های موجود ما را نیز روشن نماید که درزصورت ملحوظ نمودن در راههای میانبر، سرعت دستیابی ما را به افقهای مورد نظر افزایش چشمگیری خواهد داد. نمونه های واضح این مسائل که از طریق کار میدانی نگارنده حاصل گردیده به قرار ذیل میباشد: 

_ کار دانشجوی هر سرپرست(استاد راهنما و مشاور) از مهمترین فاکتورهای ارتقائ آن استاد تلقی میشود.

 _ با توجه به داوری سنگین بر روی تحقیق دانشجو، رد و یا معیوب بودن کار دانشجو تأثیر مستقیم بر سابقه سرپرست(استاد راهنما و استاد مشاور) دارد.

 _ معمولاً کار تحقیقی مربوط به کاربرانی میشود که با وسواس به نتایج  آن چشم دوخته اند تا آنرا بکار گرفته و مشکل خود راحل نمایند.

 _ فراوانی انجام تحقیق عملا“ اساتید را بسیار خبره کرده است.

 _  آسانی دسترسی به منابع برای همه ذینفعان، عوامل کنترلی را زیاد نموده است.

نتیجه گیری وعوامل چاره ساز برای ایجاد آئین سرپرستی مؤثر

• * بر روی تعلیم و تربیت ”سرپرستی“ بطور ویژه کار شود.

• * بر روی این امر مهم، تحقیقات  منظّم صورت پذیرد.

• * قوانین، و به تبع آن، آئین نامه های مناسب و انگیزش گر تدوین و تصویب گردد.

• * نقص دسترسی به منابع، با تمام توان در یک برنامه ریزی جامع و مستمّر مرتفع گردد.

• *  مرجع قویّ علمی-قانونی برای جلوگیری از خطاها، تقلّب ها، تکرارهای بی مورد،... پیش بینی شود. 

نتیجه گیری

از آنجا که دستیابی به توسعه یافتگی علمی منوط به انفجار در امر تحقیقات علمی است، رفع سدود و مشکلات و موانع جدی موجود بر سر راه این حامل، امری واقع بینانه و اجتناب ناپذیر است. احصاء این موانع و اولویت بندی آن، خود مستلزم کار تحقیقی جامع و منظمی است که باید در دستور کار راهبران دولتی، که مسئولیت پیاده نمودن این چشم انداز را دارند قرار گیرد. به جهت ورود به موضوع، و بیان اهمیت آن ، نگارنده این سطور بر آن شد تا به دو نمونه از مسائل اساسی رو بروی تحقیق که بنظر نقاط عطفی نیز برای ورود جدی و مؤثر به این موضوع است اشاره نماید. یکی از این موضوعات دسترسی سریع، سهل، و ارزان محققین به منابع مورد نیاز در امر تحقیق است که با ترسیم نمونه های بارزی از نقش کتابخانه ها در کشورهای پیشرو ، افقی ازتوانمندیهائی که امروزه در این جوامع در پیش روی محققین بصورت خدمات عادی و عمومی برقرار است گشوده شد.  از طرفی، برای دستیابی به فرازهای بلند توسعه دانائی محور در مقوله کیفی، نیز باید اقداماتی اساسی صورت پذیرد. که یکی از آنها دسترسی به سرپرستی مؤثر در امرتحقیق میباشد. سرپرستانی که بتوانند با تعلیم و تربیت عالمانه ای که می بینند، تمام نقشهای یک سرپرست مؤثر را به نحو مطلوب ایفا نمایند. توجه به هردو نیاز مذکور در این مقاله، حتی اگر طرح جامع، و احصاء کامل از موانع نیز صورت نپذیرد،  به خودی خود راهگشا و ضامن پیشرفت مؤثر در تحقیق کشور، برای تضمین دستیابی به افقهای مد نظر برنامه ریزان ایران 1404  خواهد بود. اموری  که بدون فراهم آمدن حدّ مناسبی از آنها، امکان دستیابی به قلّه  چشم انداز را غیر واقع بینانه خواهد نمود.  

فهرسـت منـابـع 

درانی،کمال.(1376). تاریخ آموزش و پرورش ایران.تهران: سمت.

شریعتمداری، علی.(1367).اصول و فلسفه تعلیم وتربیت. تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر.

شکوهی، غلامحسین.(1369).مربیان بزرگ. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

گال، رژه. تاریخ تربیت.(1365).( ترجمه مشایخی، محمد ). تهران: انتشارات پیوند.

معیّری، محمد طاهر. (1364).مسائل آموزش و پرورش. تهران: انتشارات امیر کبیر. 

نقوی،علی محمد.(1364). جامعه شناسی غربگرائی. تهران: انتشارات امیر کبیر.

 هولفیش، ج. و اسمیت، اف(1366). تفکر منطقی روش تعلیم و تربیت، ترجمه،  علی، شریعتمداری. اصفهان: انتشارات مشعل.

. 

Baddeley| A.(1983). The working party on postgraduate education| Bulletin of the British Psychological Society 32|April: 129-31

Baum| T.(1980) The PhD octopus revisited| Proceedings| Improving University Teaching| Sixth Annual Conference| Lausanne| July:717-22.

Brown| G. A. and Atkins| M. J.(1986). Explaining in professional contexts’| Research Papers in Education 1:60-86.

Brown|G. and Atkins|M. J.(1996). Effective teaching in higher education. Great Britain: Routledge.

Connell| W. F. (1980)| A history of education in the twentieth century world| Australia. Canberra: Curriculum Development Center.

De Garmo| ch.(1979). Herbart and Herbartians. Folcroft: Folcroft Library Editions.( Reprint of the 1896 ed. published by Scribner| New York| in series: The Great educators)

Simpson|R(1983). How the PhD came to Britain: A Century of Struggle for Postgraduate Education|Guildford: Society for Research in Higher Education.

Swinnerton-Dyer| P.(1982). Working Party Report on Postgraduate Education| London: HMSO.

Unesco Reference Works Series.(2006). Resoolutions and decisions 1946-2005.UNESCO Publishing.