hc8meifmdc|2010A6132836|Articlebsfe|tblEssay|text_Essay|0xfbff620102000000d602000001000200
محیط شناسی ،سال
سی و سوم،شماره 44 زمستان 86،صفحه72-65
استفاده ازاصول
محیط زیستی در مسیریابی راه آهن با استفاده از GIS مطالعة موردی:راه آهن
رشت–انزلی
3، مجید مخدوم
2، علی اصغر درویش صفت 1 * احد ستوده
1 -دانشجوی دکتری
برنامه ریزی محیط زیست، دانشگاه تهران
2-دانشیار دانشکدة
منابع طبیعی دانشگاه تهران
3-استاد دانشکدة
منابع طبیعی دانشگاه تهران
86/3/1:تصویب تاریخ 84/3/22 :پذیرش تاریخ
چکیده
در پروژه های راهسازی
به منظور کاهش آسیب رسانی به منابع محیط زیستی و نیل به اهداف توسعة پایدار، ناگزیر
باید مشخصه های محیط زیستی در فرایند مسیریابی دخالت داده شوند.برای رسیدن به این هدف
از مسیریابی به شیوة خودکار، با سامانه ای اطلاعات جغرافیایی (GIS)
استفاده ومسیر راه آهن رشت به انزلی به عنوان نمونه موردی انتخاب شد.در همین رابطه
ابتدا مشخصه های تأثیرگذار بر مسیریابی راه آهن شناسایی شدند.این مشخصه ها شامل شیب،
خصوصیات زمین شناسی، خصوصیات خاک، پوشش اراضی، رودخانه ها، راه ها و میراث فرهنگی هستند.
داده های مشخصه های یاد شده جمع آوری، یا تهیه شدند.نقشه های شیب، رودخانه ها و راه
ها از نقشه های توپوگرافی رقومی مقیاس 25000:1 استخراج شدند و نقشه پوشش اراضی با استفاده
از تصاویر ماهواره لندست 7 مربوط به سال 2000 میلادی تهیه شد. به این
منظور ابتدا تصاویر
مورد تصحیح هندسی قرار گرفته وزمین مرجع شدند.بر اساس تصاویر رنگی ترکیبی، طبقه بندی
به روش تلفیقی صورت گرفت و نقشه پوشش اراضی تهیه شد.همچنین نقشه های معتبر و موجود
زمین شناسی، خاک و میراث فرهنگی با استفاده از میز رقومی گر، رقومی و مورد استفاده
قرار گرفتند.در مرحلة بعد با استفاده از روش مقایسه دو به دو بر مبنای نظرات متخصصان
محیط زیست وراهسازی، لایه های موجود وزن دهی شده و سپس رویهم گذاری شدند.در نهایت بر
اساس الگوریتم مسیریابی در نرم افزار Idrisi مسیرهایی به صورت خودکار طراحی شدند. با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP(مسیر
بهینه از بین این مسیرها و مسیرهای تهیه شده به روش دستی(توسط دیگر گروه های کاری تهیه
شده اند) انتخاب شد.نتایج نشان میدهد که مسیرهای طراحی شده به شیوة خودکار از لحاظ
محیط زیستی بمراتب از مسیرهای طراحی شده با روش دستی بهتر میباشند.در نتیجه پیشنهاد
میشود در پروژه های جدید راهسازی از فناوری نو GIS و نظرات متخصصان محیط زیست به منظور کاستن از خسارات محیط زیستی وبالا بردن
دقت و سرعت بهره گرفته شود.
واژههای کلیدی:
آثار محیط زیستی راهآهن-سنجش از دور-GIS -مسیریابی خودکار-فرایند
تحلیل سلسله مراتبی(AHP) مقایسة دو به
دو-وزن دهی.
سرآغاز
گسترش شبکة
حمل و نقل به عنوان یکی از کلیدهای اصلی برای توسعة اقتصادی و اجتماعی در هر کشور،
بخصوص کشورهای در حال توسعه است ودر این میان راه آهن با توجه به داشتن مزیت های
نسبی ازجمله ایمنی بالا و مصرف انرژی کمتر، جایگاه ویژهای در بین سامانه های حمل ونقل
دارد.
با توجه به
وسعت و موقعیت کشور در منطقة خاورمیانه، پراکندگی مراکز جمعیتی و فواصل زیاد بین
قطبهای تولید و مصرف درکشور، توسعة شبکةراه آهن به عنوان ضرورتی حیاتی مطرح است.
در راهسازی یکی از مهمترین و اساسی ترین مراحل مطالعاتی و طراحی، موضوع طراحی مسیر
اولیه،یا مطالعات فاز صفر است اما امروزه بیقین مشخص شده است که عدم توجه به
پیامدهای محیط زیستی طرحهای توسعه باعث به هدر رفتن منابع سرزمین و ایجاد فاجعه های
محیط زیستی میشود که این کاملأ مغایر با نگرش جدیدی است که از دهه 1970 با عنوان
توسعة پایدار، در بین مجامع مرتبط مطرح و الگوی عمل بوده است.اولین پیش شرط برای
توسعه پایدار پذیرش این حقیقت است که محیط زیست و حساسیت در برابر آن موضوع تجملی
نبوده بلکه اکنون شرطی حیاتی برای بقای حیات در کره زمین و به تبع ساکنان آن
است.مقدمة ورود به بحث پایداری در مسیریابی، دخالت دادن مشخصه های محیط زیستی
درکلیة مراحل طراحی اجرا و بهره برداری است.درطرحهای توسعه راه آهن یکی از مهمترین
و اساسی ترین مراحل مطالعاتی و طراحی موضوع طراحی مسیر اولیة یا مطالعات فاز
صفراست. در مسیریابی راه آهن با شیوه های
مرسوم بیشتر مشخصه های اقتصادی و فنی در نظر گرفته میشوند و معمولاً هزینه ها یا
خسارات محیط زیستی که ممکن است در حین ساخت و بعد از ساخت بر اکوسیستمهای حساس
اطراف مسیر وارد آید لحاظ نمیشوند. بهترین شیوه برای کاستن از
خسارات از نظر اقتصادی و اکولوژیکی در نظرگرفتن معیارهای محیط زیستی در فاز صفر
مطالعات یا مسیریابی اولیه و اجتناب از عبور مسیر از مناطق حساس اکولوژیکی است. البته دخالت دادن مشخصه های محیط زیستی علاوه بر مشخصه های
اقتصادی و فنی در فرایند مسیریابی راه آهن با شیوه های مرسوم، روند کار را بسیار
پیچیده و مشکل میسازد. این مشخصه باعث افزایش تعداد
داده ها و همچنین پیچیدگی فرایند تصمیمگیری خواهد شد. به این منظور و برای پردازش
دادههای متنوعی که در این طرح فراهم میآید از ابزار توانمند
GIS برای انجام تجزیه وتحلیلها استفاده خواهد شد تا بتوان این دادهها را
با سرعت و دقت بیشتری پردازش کرد و نتیجه مطلوب را بهدست آورد. این موضوع در تحقیقات دیگری نیز مورد مطالعه و تأیید
قرار گرفته است. به طور مثال Voung and Jacobs در سال 2001
در طراحی مسیر مطمئن برای ترنهای سریعالسیر در ایالت مینه سوتای امریکا به خوبی
توانسته اند با استفاده ازGIS مشخصه های محیط زیستی را لحاظ
نمایند. همچنین این روش در مسیریابی سایر پروژههای خطی، نظیر خطوط لوله نفت و گاز،
آب، انتقال نیرو و جاده ها کاربرد دارد.به طور مثال
Feldman و همکاران در سال 1994 با در نظرگرفتن مجموعهای از مشخصه
های فنی و محیط زیستی و بهره گیری ازداده های سنجش از دور، مسیرخط لوله نفت میدان نفتی
تنگیز درقزاقستان به سواحل دریای سیاه را با این روش طراحی کردند. در این تحقیق هدف اصلی، طراحی دادن مسیر راه آهن به صورت
خودکار با استفاده از GIS ضمن رعایت اصول محیط زیستی به
منظور کاهش آثار منفی محیط زیستی ناشی از احداث مسیر است.
مواد و روشها
منطقة مورد
مطالعه
منطقة مورد
مطالعه در این تحقیق بخشی از استان گیلان است.استان گیلان با داشتن ویژگیهایی از
جمله وجود مهمترین کانونهای کشاورزی کشور، وجود جنگلها، تالابها و رودخانه ها و
سواحل دریایی که از اهمترین زیستگاههای جانوری و رویشگاههای گیاهی در مقیاس منطقه ای
و جهانی به شمار میروند دارای طبیعت بسیار شکننده و آسیبپذیر در برابر توسعه
فعالیتهای انسان است. راهآهن قزوین ـ رشت ـ انزلی با
توجه به پتانسیل ها و استعدادهای موجود در منطقه به عنوان یکی از طرح های مهم ملی
به شمار میآید شهر رشت به عنوان یکی از قطبهای مهم صنعتی و کشاورزی و بندر انزلی
به عنوان یکی از مهمترین بنادر کشور از لحاظ واردات و صادرات و نیز عبور کالا از
اهمیت زیادی برخوردارند. همچنین موقعیت طبیعی استان
گیلان سبب جذب فراوان گردشگران، بخصوص در تابستان ها میشود که در مجموع با توجه به
این عوامل یاد شده ایجاد یک سامانة حمل و نقل ایمن ضروری است.
مشخصه های
تأثیرگذار در مسیریابی راه آهن
درراستای نیل
به اهداف تحقیق، ابتدا مشخصه های تأثیرگذار در مسیریابی راه آهن شناسایی شدند .این
کار با مطالعة آثار محیط زیستی راه آهن و باتوجه به روشهای مسیریابی با شیوههای
مرسوم صورت گرفت.پس از شناسایی اولیه، دادههای مربوط به مشخصه های یاد شده جمع آوری،
یا تهیه و یک پایگاه دادة مناسب در GIS تهیه شد. این دادهها عبارتند از:
پوشش اراضی
نقشه های
کاربری و پوششی اراضی بخش عمدهای از اطلاعات مورد نیاز برنامه ریزان در اتخاذ
تدابیر صحیح و تصمیم گیریهای اصولی را تأمین مینمایند.
در مسیریابی
راه آهن باید به عوارض پوشاننده سطح زمین توجه خاص مبذول شود.مسیر باید از جایی
عبور داده شود که از لحاظ هزینه پایین ترین و از لحاظ آسیبهای محیط زیستی نیز نیز
کمترین خسارات را وارد کند.با استفاده از نقشه پوشش اراضی میتوان این عوارض را
شناسایی کرد و به این مهم دست یافت. در تهیة نقشة کاربری و پوشش
اراضی منطقه مورد مطالعه از دادههای ماهوارهای استفاده شده است. این داده ها مربوط
است به +ETM که در 13 می سال 2000 1 ماهواره
لندست هفت، سنجنده میلادی برداشت شده است (شکل شمارة 1 .(
بهمنظور
آماده سازی دادهها برای پردازش و استخراج اطلاعات مفید، ابتدا تطابق هندسی و
مختصات دارکردن تصویر با کمک نقاط (GCP (انجام گرفت.
عمل تطابق هندسی با 17 نقطه 2 کنترل زمینی و دقتی (RMS
(معادل 835/0 پیکسل و با یک معادله درجة اول انجام گرفت. سپس دو تصویر رنگی ترکیبی
321 و 432 به منظور به حداقل رساندن دادههای کم ارزش و استفاده حداکثر از دادههای
مفید با استفاده از تصاویر تهیه شد.
RGB
4
در یکی از این تصاویر رنگی مرکب از باندهای 1 ،2 و 3، با رنگهای واقعی
و در تصویر دیگر به منظور شناسایی بهتر پوشش (FCC
(5
گیاهی و آب از ترکیب باندهای 2 ،3 و4 تصویر رنگی کاذب تهیه شد. سپس این
تصاویر به نحوة مناسب بهبود کنتراست داده شد.تجزیه و تحلیل تصاویر به صورت تلفیقی انجام
شد.به این ترتیب که تصاویر بر روی صفحة نمایش رایانه و با بهره گیری از کلیدهای تفسیر
که از طریق کار میدانی تهیه شده بودند، مورد تفسیر چشمیقرار گرفتند. با توجه به هدف
تحقیق و نوع پوششهای موجود در منطقه، هفت طبقه شامل نواحی انسان ساخت، باغها و مزارع،
جنگل، تالاب، آببند و استخر، نوار حاشیة ساحلی خزر و دریا مورد شناسایی قرار گرفت
(شکل شمارة 2 ).
شیب
یکی از مشخصه های
مهم در تعیین مسیر راه آهن ،شیب زمین است. حد مجاز شیبهای طولی در راهآهن بسیار کمتر
از راه است و در مناطق با شیب زیاد نیاز به انجام عملیات خاکبرداری و خاکریزی و ایجاد
تونل به منظور کاهش شیب است.بنابراین باید تا حد امکان از پهنه های با شیب زیاد برای
عبور مسیر اجتناب شود.به این منظور نقشه شیب منطقه بر اساس مدل رقومی ارتفاع با استفاده
از نقشه توپوگرافی 25000:1 رقومی تهیه شد.
رودخانه ها
برای کاستن از
هزینه های ساخت راه آهن حتی المقدور باید میزان تقاطع با رودخانه ها را کم کرد.عبور
از رودخانه ها علاوه بر اینکه میتواند منجر به تغییر رژیم آبهای سطحی و اثر بر بستر
و کناره های رودخانه و نهایتاً تغییر شرایط اکولوژیک رودخانه شود مستلزم هزینه های
زیاد برایساختن پلها و ابنیه است،ضمن اینکه هزینه های نگهداری این ابنیه درطول دوره
بهره برداری بالا خواهد بود.
از آنجاییکه در
نواحی دشتی بستر و کناره رودخانه ها از رسوبات منفصل تشکیل شدهاند، آثار آبهای جاری
میتواند مکان های مساعدی را از نظرزمین لغزه و ریزش کنارهها فراهم کند که باید از این
نواحی برای عبور راه آهن اجتناب شود.به این منظور نقشه رودخانه های منطقه با استفاده
از نقشه های توپوگرافی رقومی 25000:1 تهیه شد.
راهها
کم کردن تعداد
تقاطعها با جادهها و راههای موجود علاوه بر اینکه هزینه های ساخت را کاهش میدهد باعث
بالا رفتن امنیت عبور و مرور میشود. به منظور شناخت راهها، نقشة راههای منطقه بر اساس
نقشه های رقومی 25000:1 سازمان نقشه برداری تهیه شد.
میراث فرهنگی
میراث فرهنگی شناسنامه،
یا هویت یک قوم، یا سرزمین است و همگان باید در حفظ و نگهداری آن کوشا باشند .بدین
منظور بر اساس گزارشهای سازمان ایرانگردی و سازمان میراث فرهنگی کشور و نقشه ه ای موجود
این نقاط در منطقة مورد مطالعه شناسایی شدند وسپس برای استفاده در GIS به شکل رقومی ذخیره شدند.
زمین شناسی
بستر راه هن اهمیت
ویژهای در تأمین کیفیت خط برای رسیدن به استاندارد مورد نیاز مربوط به حرکت ایمن و
راحت قطار داردو باید وظایف زیر را برآورده کند:
ـ قادر باشد قطارهای
باری و مسافری را در سرعتهای طرح با ایمنی عبور دهد.
ـ بارهای محوری
سنگین را که توسط قطارهای باری وارد میشود، تحمل کند.
ـ هزینه های تعمیرات
و نگهداری آتی خط را به حداقل برساند.
به این منظور مطالعه
زمین شناسی برای شناخت پایداری و مقاومت سنگهای زیر بستر خط آهن از درجة اهمیت بالایی
برخوردار است. برای شناخت وضعیت زمین شناسی منطقه، نقشه های سازمان زمین شناسی کشور
مربوط به این منطقه به شکل رقومی درآمده و مورد استفاده قرار گرفت
خاک
خاک به عنوان ماده
ساختمانی در پروژههای مختلف و نیز به عنوان تکیه گاهی برای پی سازهها از اهمیت زیادی
در مطالعات مسیریابی برخوردارست.به این منظور لازم است تا خاکهای به منظور بیان درجة
تناسب آن برای راهسازی طبقه بندی شوند.در طبقه بندی خاک برای بستر راه آهن، شناسایی
محلهایی که سطح آب زیر زمینی در آن بالاست و باعث هزینه های تعمیرات شده و نگهداری
آتی خط را به حداقل رسانده و مشکلات ایجاد می کند،اهمیت بسیار دارد. زمینهای سست و
ضعیف که نیاز به تقویت برای زیرسازی دارند از اهمیت فوقالعادهای برخوردارند.از لحاظ
محیط زیستی خاکهای حساس به فرسایش بهشدت تحت تأثیر عملیات احداث خطوط راهآهن قرار میگیرند
و باید از آنها اجتناب شود. همچنین عبور مسیر از نواحی باتلاقی، یا مجاور تالاب نیاز
به زهکشی و تخلیه آبهای زیرزمینی دارد که این کار آثار نامطلوبی بر وضعیت نواحی تالابی
خواهد داشت.بنابراین از این گونه خاکها هم باید اجتناب شود تا از هزینههای سنگین اصلاح
مسیر و همچنین آثار نامطلوب محیط زیستی جلوگیری شود. به این منظور تیپ های خاک موجود
درمنطقه بر اساس مطالعات مؤسسة تحقیقات خاک وآب کشور شناسایی شد و به شکل رقومی برای
استفاده در GIS آماده شد.
ارزشگذاری مشخصه
های تأثیرگذار در مسیریابی راهآهن یک جنبه از کار که فقدان آن در ارزیابیهای سنتی پروژه
های زیر ساختاری حمل و نقل باعث میشود پایداری مورد نظر قرار نگیرد، نوع و نحوه ارزشگذاری
و نیز استفاده از منابع سرزمینی است.
برای زمینهای توسعه
نیافته (ساخت و ساز نشده) ارزش تجاری بسیار اندکی در نظر گرفته میشود حتی اگر این زمینها
شامل نواحی باشند که از لحاظ اکولوژیکی بسیارحساس بوده و شامل گون ههای گیاهی و جانوری
در حال انقراض باشد. اما زمینهایی که ساخته شده اند ارزش معادل بسیار بالایی مییابند
در نتیجه راه حل اقتصادی برای جاده، یا راهآهن مسیری است که ارزش پائینی دارد، به عبارت
دیگر منابع غیر قابل جایگزین انتخاب میشوند و در عوض نواحی ساخت و ساز شده که انتخاب
آنها میتوانست خسارات بسیار اندکی را در بلند مدت برای نسل آینده در بر داشته باشد
مورد توجه قرار نمیگیرد.
تدوین هر گونه
راهبرد بهینه برایرفع، یا دوری از این موانع و مشکلات و یا برای تغییر در کاربری زمین
بدون تعیین شاخصهایی برای ارزشگذاری صحیح منابع بسیار مشکل است.ایرادی که به ارزشگذاری
پولی وارد است اینست که در این گونه موارد ممکن است منابعی که در طول مسیر بسیار منحصر
به فرد، نادر و غیر قابل جایگزینی هستند مورد حفاظت قرار نگیرد.به عبارت دیگر این گونه
ارزشگذاری برای تضمین حفاظت از این گونه منابع کافی نیست .(Carpenter|1994)
بنابراین باید با استفاده از روشهایی، هزینه های عبور از نواحی حساس محیط زیستی به
صورت نقشه به سامانة اطلاعات جغرافیایی معرفی شوند تا بتوان بر مبنای آن به طراحی مسیر
پرداخت. البته ارزشگذاری مشخصههای محیط زیستی به صورت کمی کار
سادهای نیست و
چه بسا منجر به خطا شود زیرا که این ارزشها در واقع به صورت کیفی هستند.
بنابراین باید
با استفاده از روشهایی، ارزشهای کیفی (محیط زیستی) را تبدیل به ارزش های کمی نمود تا
بتوان در قیاس با مشخصه های اقتصادی وزن نسبی آنها را بیان کرد و بر اساس آن در مراحل
بعد نقشه هزینه ها را تهیه کرد.
روشهای متعددی
برای وزندهی نسبی و بیان اهمیت مشخصه ها نسبت به یکدیگر وجود دارد.این روشها در سهولت
استفاده، دقت، میزان درک توسط تصمیمگیرندگان و داشتن مبنای نظریبا هم تفاوت دارند.
تصمیم گیرنده میتواند بر اساس موارد بالا و همچنین در دسترس بودن نرم افزارهای مربوط
و چگونگی تلفیق دادههای آن با GIS روشی مناسب را انتخاب کند.
به دلیل داشتن
مبنای نظری قوی، دقت 6 روش مقایسه دو به دو بالا، سهولت استفاده، دارا بودن ارزش و
اعتبار و درستی و دقت نتیجه، یکی از معتبرترین و پرکاربردترین روشهاست (Malczewski1999)
در این روش ابتدا
ماتریس مقایسهای تشکیل شده و مشخصه ها به صورت زوجی مقایسه و وزن (ارزش) نسبی آنهابه
طور نظری تعیین میگردد.نسبته ای یاد شده با مقادیر کمی بین 1 تا 9 بیان
میشود (1980 Saaty)
در این روش به منظور اجتناب از خطاهای شخصی، یا سلیقه ای در تصمیم گیری میتوان از نظرات
گروهی از متخصصین استفاده نمود.
بنابراین در این
تحقیق پس از شناسایی مشخصه های تاثیرگذار در مسیریابی به منظور تعیین وزن نسبی آنها
و به منظور بالا بردن صحت و اجتناب از خطاهای شخصی، پرسشنامهای برای استفاده از نظرات
متخصصان مرتبط با موضوع طراحی شد.نتایج این پرسشنامه ها با استفاده از نرمافزار choice
Expert برای انجام مقایسههای زوجی استفاده شدند.براساس نتایج
حاصل از پرسشنامه ها، مشخصه های
تأثیرگذار بر مسیریابی
بهترتیب زیر اولویت بندی شدند:
میراث فرهنگی،
پوشش اراضی، شیب، خاک، زمینشناسی، رودها و راههای اصلی.
مسیریابی به شیوة
خودکار در GIS
پس از تعیین وزن
نسبی مشخصه ها، وزنهای نسبی بهدست آمده به نقشه های مربوط نسبت داده شد. سپس به منظور
تهیة نقشة تمامی لایه های وزن دهی شده در نرمافزار Idrisi
7
اصطکاک رویهم گذاری شدند.
نقشة اصطکاک نقشهای
با فرمت رستری است که در آن هر سلول با توجه به ارزشی که دارد میتواند به عنوان مانعی
نسبی،یا مطلق در برابر عبور مسیر به شماررود سپس به منظور مسیریابی خودکار، ایستگاههای
مبدأومقصد مشخص شدند.
در این تحقیق دو
ایستگاه مبدأ ودو ایستگاه مقصد در نظر گرفته شد. ایستگاههای مبدا شامل ایستگاه رشت
و ایستگاه دیگری در نزدیکی روستای سراوان قبل از شهر رشت بود.ایستگاههای مقصد شامل
اسکلة بندر انزلی و منطقة آزاد انزلی بودند.
در مرحلة بعد با
استفاده از نقاط مبدأ و نقشة اصطکاک، دو نقشة به صورت مجزا تهیه شد و با استفاده از
الگوریتم طراحی مسیر 8 هزینه در نرمافزار Idrisi ،
4 مسیر به صورت خودکار طراحی شدند
مقایسة مسیرها
و انتخاب مسیر بهینه پس از طراحی مسیرها به شیوة خودکار در GIS هر مسیر باید از
نظر میزان رعایت
مشخصههای محیط زیستی نسبت به سایر مسیرها ارزیابی شود تا بتوان مسیری راکه آسیب محیط
زیستی کمتریوارد میکند به عنوان مسیر بهینه انتخاب کرد . انتخاب مسیر بهینه از بین
بشمار 9 مسیرهای طراحی شده، در واقع نوعی تصمیم گیری چند معیاره میرود که در آن هدف
تصمیم گیری، انتخاب مسیر بهینه است و معیارهای انتخاب مسیر بهینه شامل مقدار شیب مسیر،
جنس زمین محل عبور مسیر، نوع خاک محل عبور مسیر، تعداد تقاطع مسیر با راههای موجود،
تعداد تقاطع مسیر با رودخانه ها، نوع پوشش اراضی محل عبور مسیر و میزان تقاطع با میراث
فرهنگی موجود در منطقه اند.از آنجایی که تصمیم گیری در مورد انتخاب مسیر بهینه موضوع
بسیار مهمی است و بروز خطا ممکن است باعث ضررهای
جبران ناپذیری
شود،نیاز به اتخاذ روشهایی منطقی و مناسب برای انتخاب گزینة بهینه و تصمیم گیری صحیح
است. در این تحقیق از
که توسط Saaty در سال 10 فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)1980
مطرح شد، استفاده شده است.این فرایند یکی از جامعترین روشهای طراحی شده برای تصمیمگیری
با معیارهای چندگانه است.
در این روش ابتدا
باید مسئله به صورت سلسله مراتبی به اجزای کوچکتر تقسیم شود.این اجزاء شامل تعیین هدف،
معیارها و گزینه ها هستند؛ سپس با استفاده از روش مقایسه زوجی وزن هر گزینه بهدست
میآید و گزینه
برتر انتخاب میشود(قدسی پور، 1379 )
هدف این تحقیق
انتخاب مسیر بهینه راهآهن از لحاظ محیط زیستی میباشد و براین مبنا 9 مسیربا همدیگر
مقایسه شدند.علاوه بر 4 مسیر طراحی شده به صورت خودکار، دو مسیرکه ترکیبی از مسیرهای
فوق میباشد و3 مسیرکه توسط مهندسان مشاور راه آهن به معاونت ساخت و توسعه راهآهن ارائه
شدهاند به عنوان گزینه ها مطرح میشوند تا بتوان نتایج حاصل را با هم مقایسه کرد.
برای انجام محاسبات
و انتخاب گزینة برتر از نرمافزار Expert choiceاستفاده
شد و در نهایت مسیر سراوان به منطقة آزاد انزلی از بین سایر مسیرها از لحاظ محیط زیستی
به عنوان گزینة برتر انتخاب
شد(ستوده،
1381)
بحث و نتیجه گیری
با توجه به متنوع
بودن و تعداد زیاد مشخصههای تأثیرگذار در مسیریابی، استفاده از GIS شرایط مناسبی را برای تجزیه و تحلیل این دادهها فراهم میکند در حالی که انجام
این کار با روشهای دستی بسیار مشکل و زمانبر خواهد بود .این موضوع در تحقیقات دیگری
هم مورد بررسی و تایید قرار گرفته است(1995 |Feldman ،Voung2001&Jacobs)علاوه بر این
دراین تحقیق پس از طراحی مسیرها به شیوة خودکار، این مسیرها با استفاده از AHP با مسیرهای طراحی شده به روش دستی مقایسه شدند .نتایج نشان میدهد که این مسیرها
از لحاظ محیط زیستی به مراتب ازمسیرهای طراحی شده با روشهای دستی بهتر بودند.این نکته
مؤید تحقیقات (2002| Dey ) نیز است.
همچنین براساس
نتایج و تجارب حاصل از این تحقیق مشخص شد:
1-احداث مسیراز
ایستگاه رشت به اسکلة بندر انزلی به دلیل وجود موانع فراوان نظیر شهر انزلی و تالاب
انزلی، بدون عبور از تالاب، یا بخشی از شهر انزلی میسر نیست.درمورد عبور از تالاب،
با توجه به اهمیت بالای اکولوژیکی تالاب انزلی و وجود محدودیتهای قانونی عملاً امکان
پذیر نیست و درمورد عبور مسیر از مجاورت شهر انزلی در کناره ساحل دریای خزر نیاز به
مطالعات دقیق و تفصیلی تر دارد.
2.-مسیرهایی که
مبدأ آنها از سراوان در نظر گرفته شده اند علاوه براینکه به لحاظ طولی مسیر کوتاهتر
از سایر مسیرها هستند، به میزان کمتری از موانع نسبی نظیر رودخانه ها، راهها، نواحی
شهری و تالاب
عبور میکنند.
بنابراین لازم
است تا در مورد تعیین محل ایستگاه رشت مطالعات بیشتری صورت گیرد و در صورت امکان اگر
هدف صرفاً رسیدن به انزلی باشد، ایستگاه مزبور در شرق، یا شمال شرقی شهر رشت قرار گیرد.
3-فرایندتحلیل
سلسله مراتبی (AHP )شیوهای منطقی برای مقایسة گزینه
ها و انتخاب گزینة بهینه با در نظر گرفتن تمامی
مشخصه های تأثیرگذار
میباشد و چارچوب مناسبی برای مشارکت گروهی در تصمیم گیری ایجاد میکند.
4-باتوجه به ضرورت
لحاظ کردن مسائل فنی و جنبه های اقتصادی، ساخت مسیر راه آهن توصیه میشود که در مطالعات
تکمیلی چگونگی مد نظرقراردادن این موارد به همراه مسایل محیط زیستی مورد بررسی قرار
گیرد.
5-پرداختن به هزینه
های اقتصادی مسیر موردی اجتنابناپذیر است و توصیه میشود در مطالعات تکمیلی به این موضوع
رسیدگی شود.
یادداشت ها
1. Enhanced
Thematic Mapper
2. Ground
Control Point
3. Root
Mean Square Error
4. Red-Green-Blue
5. False
color composite image
6. Pair
wise comparison
7. Friction
map
8. Cost
map
9. Multi
Criteria Decision Making
10. Analytical
Hierarchy Process
منابع مورد استفاده
ستوده،.ا.1381.رعایت
اصول محیط زیستی در مسیریابی راهآهن با استفاده ازGIS
.پایان نامة کارشناسی ارشد برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست،
دانشکدة محیط زیست،
دانشگاه تهران.
قدسی پور،س.ح.1379.مباحثی
در تصمیم گیری چند معیاره، فرایند تحلیل سلسله مراتبی انتشارات دانشگاه امیر کبیر.
مخدوم، م.، درویش
صفت، ع.ا.، جعفرزاده، ه. ، مخدوم،ع.ر.1380 .ارزیابی و برنامهریزی محیط زیست با سامانه
های اطلاعات جغرافیایی
(GIS.)انتشارات
دانشگاه تهران، شماره 2543.
Carpenter|
T.G. 1994.The Environmental Impacts of railway" John Wiley & sons| Inc
London.385pp.
Dey|
p.k. 2002.An integrated assessment model for cross_country. piplines
Environmental Impact
Assessment
Review. 22(2002)703-721.
Feldman|
S .1995. A prototype for Pipeline Routing Using Remotely Sensed Data and GIS
Analysis.
Remote
Sensing of Environment. 53: 123-131.
Jacobs|E.
and Voung|G.2001. Routing a high speed Railway: A GIS Approach.
http://www.uoguelph.ca/geography/filetran/geog4480_w2001/group11/index.htm.
Malczwzki|
J.1999. GIS and Multicriteria Decision Analysis. John willy & sons| Inc|
Newyork.270pp.
Saaty|
T.L.1980. The Analytical Hierarchy process| planning| priority| Resource
Allocation" Rws pub|
USA.235pp.