دکتر علی مبینی دهکردی

چکیده:

یکی از مباحث اساسی برای آینده‌سازی و ساخت‌ چشم‌انداز در سطح ملی، انتخاب مناسب متدولوژی تدوین و اجرای آن است. از دیگر مسائل پیش‌آمده در ساخت آینده یک جامعه، رابطه رهبری تحول، مدیریت تحول، آینده‌نگری و آینده‌سازی است.

در این مقاله با بهره‌گیری از مبانی و مفاهیم مدیریت استراتژیک و توجه به تحولات محیطی در ابعاد داخلی و خارجی، تغییر پارادایم‌ها و نظریه‌ها، روندها و رخدادها، تلاش شده تا متدولوژی جامع، پویا و آینده‌نگر برای طراحی چشم‌انداز در سطح ملی معرفی گردد و انواع روشهای اجرایی و معروف‌ترین الگوهای اجرای چشم‌انداز نیز بطور اجمالی مورد بررسی قرار گیرد.

واژه‌های کلیدی: متدولوژی، آینده‌نگری و ساخت چشم‌انداز، تفکر استراتژیک، مدیریت استراتژیک، برنامه‌ریزی استراتژیک، رویکردها، الگوی بین پارادایم و استراتژی‌ها، ارزش‌های استراتژیک، برگشت به عقب از آینده به حال، الگو‌های اجرای چشم‌انداز (فرود و نظارت چشم‌انداز)

1- مقدمه:

آینده یافتنی نیست، بلکه ساختنی است بنابراین آینده جایی نیست که به آنجا می‌رویم بلکه جایی است که آن را بوجود می‌آوریم.

بدیهی است آینده کماکان در حال ساخته شدن است. آینده امری است که جوامع می‌توانند آن

را با اقدامات هدفمند خود طراحی کرده و شکل دهند. جوامع برای آنکه عاقلانه عمل کنند، بایستی نسبت به پیامدهای اقدامات خود، دیگرا ن و واکنشهای آنان و همچنین نسبت به نیروهایی که خارج از کنترل آنهاست، آگاهی و شناخت کافی داشته باشند. این پیامدها تنها در آینده خود را نشان می‌دهد. بدین ترتیب، جوامع نه تنها می‌کوشند امور درحال وقوع را بفهمند، بلکه می‌کوشند اموری را که شاید اتفاق بیفتد، یا بالقوه امکان وقوع دارد و یا تحت شرایط خاصی در آینده اتفاق خواهد افتاد، نیز بشناسند و در وقوع، عدم وقوع و یا کیفیت وقوع آن تأثیرگذار باشند. جوامع می‌توانند با استفاده از این روش‌های شناخت، موقعیت کنونی و آینده خود را تشخیص داده و حرکت روبه آینده را ساماندهی نمایند و از بستر زمان و فضای فکری، فرهنگی، اجتماعی و علمی بهره جویند.

سیر تحول و تطور زندگی جوامع انسانی در طی تاریخ با گذر از دوران‌های کشاورزی و صنعت، هم‌اکنون به  عصر فراصنعتی (دانش و فناوری) رسیده است. تحولات فنآوری در آغاز هزاره سوم میلادی موجب انقلاب ارتباطات و انفجار اطلاعات شده است و روزبه‌روز به حجم اطلاعات و سرعت تحولات افزوده می‌گردد. شبکه‌ها و بزرگراههای اطلاعات موجب تحولات و پیشرفت‌های عظیمی در نوآوری، ابتکار و خلق ارزش شده است. روند تکامل فنآوری از عصر سنگ تا عصر نانو تکنولوژی ادامه یافته است

ارزیابی و بررسی شدت دگرگونی‌های فنی‌، اقتصادی و اجتماعی نیازمند دیدگاه‌های راهبردی و افق‌های روشن و بلندمدت است. هر قدر سریعتر برانید به همان نسبت چراغ‌های جلوی اتومبیل شما باید مسافت دورتری را روشن نماید. لذا تدوین برنامه‌هایی که بتواند همانند چراغی در افق بلندمدت کشور روشن گردد، بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد. بدیهی است که در این روند اتخاذ رهیافتی استراتژیک نسبت به تعیین اولویت‌ها و جهت‌گیری‌های اساسی آینده کشور نمی‌تواند به برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های کوتاه‌مدت محدود گردد. لذا اتکای برنامه‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت به چشم‌اندازی با جهت‌گیری‌های روشن و مشخص الزامی می‌باشد.

چشم‌انداز عبارتست از ارائه یک تصویر مطلوب و آرمان قابل دستیابی که منظر و دورنمایی در افق بلندمدت فراروی مدیریت عمومی جامعه قرار می‌دهد و دارای ویژگی‌های جامع‌نگری، آینده‌نگری، ارزش‌گرایی و واقع‌گرایی می‌باشد. چشم‌انداز ملی، دستیابی به منافع ملی و اجرای قانون اساسی را مد نظر داشته و به دنبال ایجاد انگیزه برای همه ملت از پیر و جوان، شهری و روستایی و اقشار و گروه‌های مختلف جامعه می‌باشد. ایجاد فرهنگ عمومی و مثبت‌اندیشی با حفظ وحدت اجتماعی و یکپارچگی ملی از پیامدهای آن می‌باشد. چشم‌انداز با در نظر گرفتن امکان تحقق در یک دورة بلندمدت و با توجه به شناخت محیط ملی (درونی) و بررسی نقاط قوت و ضعف تعیین می‌گردد و نگاهی دقیق به رخدادهای جهانی و روند تحولات محیط بین‌المللی (بیرونی) دارد تا فرصت‌ها و تهدیدات احتمالی را بشناسد و نحوه تعامل محیط بیرونی و درونی را روشن سازد. چشم‌انداز با در نظر گرفتن سه عامل کلیدی تعیین‌کننده شامل "نیات استراتژیک"، "قابلیت‌ها و شایستگی‌های اصلی یک ملیت" و "آرمانها، آرزوها، نیازها و منابع جامعه" طراحی می‌گردد.